06. Manuelino

Pierwszym etapem pielgrzymki z Porto do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela jest miejscowość Vila do Conde. To jedno z najstarszych miast Portugalii, w średniowieczu i pierwszych wiekach ery nowożytnej ważny port handlowy. Do tego miasta przybył również w 1502 r., w swej pielgrzymce, król Portugalii Manuel I Szczęśliwy. Nie byłoby w tym nic szczególnego, poza odnotowaniem tego faktu, gdyby nie pewne wydarzenie, które miało miejsc podczas pobytu króla w tym mieście.

Pod koniec XV w., wraz z nowymi odkryciami geograficznymi i wielkim rozwojem handlu, w którym Vila do Conde miała duży udział, a o czym przypomina model średniowiecznego statku, zacumowany przy nabrzeżu portu, miasto szybko bogaciło się. Rozpoczęto budowę dużego kościoła pod wezwaniem, patrona miasta, św. Jana Chrzciciela, nazwanego Igreja Matriz Vila do Conde, do którego budowy ściągnięto wielu znanych architektów i budowniczych. Prace postępowały bardzo wolno, bo miedzy budowniczymi i radą miasta nie było porozumienia, co do wyglądu tej świątyni. Okres przełomu XV i XVI w., to powolny zmierzch epoki gotyku i początek nowych prądów i idei płynących z Rzymu i Florencji na całą Europę. Na początku XVI w. głównym budowniczym zostaje architekt João de Castilho, który wcześniej wsławił się budową katedry w Sewilli.

Manuel I Szczęśliwy, nazywany też Wielkim, był już, można tak powiedzieć, człowiekiem renesansu, mimo, że na Półwyspie Iberyjskim gotyk był w pełni rozkwitu i nic nie wskazywały na jego zmierzch.  Interesował się wieloma dziedzinami nauki i sztuki. Z jednej strony, jak przystało na władcę, realista i pragmatyk, a z drugiej strony człowiek o zaskakujących pomysłach, które potrafił zrealizować.

W Vila do Conde król zapoznał się z budową kościoła i spotkał się z jej budowniczym João de Castilho. Wynikiem tego spotkania, wzajemnych rozmów i wymiany poglądów była kontynuacja budowy finansowanej od tego momentu z skarbca królewskiego i początek nowego stylu architektonicznego, niespotykanego poza Portugalią, nazwanego przez późniejszych teoretyków architektury manuelino, czyli stylem manuelińskim, przypisując w ten sposób ideę jego powstania królowi Manuelowi. João de Castilho do 1513 r. zrealizował, w tym nowym stylu, sklepienie prezbiterium i portal wejściowy do kościoła. 

Vila da Conde, kościół św. Jana Chrzciciela

Vila do Conde, sklepienie prezbiterium

Vila do Conde, portal wejściowy

Portal kościoła São João Batista

Portal, uważany z pierwsze dzieło stylu manuelińskiego, stal się wzorem dla realizowanych w całej Portugalii i jej koloniach budowli. Był styl dekoracyjny, który w kanonie architektury późnego gotyku, nazywanym gotykiem płomienistym, stworzył kompozytowy zbiór ornamentów i detali architektonicznych w portalach, oknach, kolumnach i arkadach. Tworzyły je kamienne elementy, w którym stosowano wzory przywiezione z róznych stron świata przez portugalskich podróżników, symbole flory i fauny morskiej, urządzeń z portugalskich statków morskich, a także z rodzimych stylów architektonicznych mudéjar i hiszpańskiego plateresco.

Charakterystycznym elementem portalu manuelińskiego, odróżniającym go od portali plateresco jest półkolista archiwolta, zamykająca sklepienie nad wejściem, połączona z gotyckim, wklęsłym ostrołukiem, zwanym oślim grzbietem.

W tympanonie znajdują dwie tarcze, jedna ze statkiem w towarzystwie pięciu rogów, odpowiadających herbowi miasta, a druga z mężczyzną, z otwartymi ramionami, wynurzającym się z misy (chrzcielnicy?)  i trzymającego w rękach dwa niewielkie dyski . Historycy sztuki przypuszczają, że może to być przedstawienie Najświętszego Sakramentu.

Vila do Conde, portal wejściowy, tympanon i archiwolty

Manuel I Szczęśliwy

Zwany też Wielkim, był król (Dom) portugalskim w latach 1495 – 1521., syn Beatrycze, księżniczki Beja i Ferdynanda, księcia Viseu, wnuk króla Edwarda I. Na tronie zasiadł po śmierci króla João II, niejako z jego woli, ale głównie dzięki namowom Eleonory de Viseu, żony króla João II a siostry Manuela. Sprzyjał temu fakt, że syn João II, prawowity następca tronu Afonso, zabił się spadając z konia, a drugi, Jorge był synem nieślubnym. Król Manuel zyskał przydomek Szczęśliwy za sprawą w miarę spokojnych lat swojej władzy, dobrego usposobienia i przychylności, jaką zdobył w czasie sprawowania władzy dzięki rozważnemu podejmowaniu decyzji. Okres jego panowania zalicza się do najświetniejszych czasów w dziejach Portugalii.

W 1947 r., pięć lat po hiszpańskiej wyprawie Krzysztofa kolumba, Manuel wysyła Vasco da Gamę, który nigdy wcześniej nie żeglował, by znalazł drogę do Indii. Wyprawa zakończyła się sukcesem i otworzyła nową epokę w dziejach Portugalii. Po jego sukcesie wysyła drugą wyprawę, której dowódcą mianuje Pedro Álvares Cabral, która po drodze do Indii miała zbadać ziemie położonych po drugiej stronie Atlantyku. Odkrytą ziemię nazwano najpierw Santa Cruz, a potem Brazylią.

Portugalia, za panowania Manuela I, stała się jednym z ówczesnych imperiów, wzbogacając się na handlu zamorskim. Korzystając z bogactwa, król sfinansował budowę wielu obiektów, w tym klasztoru Jeronimów w Belém, w którym po śmierci został pochowany i przebudowę dawnego zamku Templariuszy w Tomar, na siedzibę rycerskiego Zakonu Chrystusa. Uważany jest inicjatora stworzenia stylu architektonicznego, nazwanego od jego imienia stylem manuelińskim. Na dworze królewskim działało wielu uczonych, artystów i poetów, których twórczość spisano w Wielkim kancjonarzu, jak Gil Vincente, Garcia de Resende, Francisco Sá de Miranda czy João Roiz de Castel Branco.

Ustanowił też szereg praw, nazywanych Ordynacjami Manuelińskimi, mających na celu zwiększenie władzy króla i szlachty. Będąc człowiekiem niezwykle religijnym, sponsorował misjonarzy (takich jak np. Francisco Alvarez) oraz wspierał budowę klasztorów i kościołów. W 1502 r. odbył pielgrzymkę do grobu św. Jakuba w Santago de Compostela, wizytując podczas niej północne tereny swojego królestwa.

Mimo tak przychylnej królowi opinii Portugalczyków, ma też w swojej historii „czarną kartę” dotyczącą wypędzenie Żydów i sprowokowania ich masakry w Lizbonie.

Manuelino

Styl architektoniczny, po portugalsku Estilo manuelino, z okresu późnego gotyku.

Był to styl dekoracyjny, który w kanonie architektury późnego gotyku, nazywanym gotykiem płomienistym, stworzył kompozytowy zbiór ornamentów i detali architektonicznych w portalach, oknach, kolumnach i arkadach. Styl ten tworzący w Portugalii pomost między gotykiem i renesansem trwal w pierwszej połowie XVI w., za panowania króla portugalskiego Manuela I Szczęśliwego.  Duży wpływ na styl miały sukcesy podróży portugalskich żeglarzy, przywożących z odkrywczych podróży, nowe inne wzorce kultury i sztuki.  Król Manuel I sfinansował 62 projekty budowlane. Jednak wiele oryginalnej architektury manuelińskiej w Portugalii zostało zniszczone trzęsieniu ziemi w Lizbonie w 1755 r. i późniejszym tsunami,  lub zburzone w trakcie odbudowy miasta.

Nazwę tego stylu nadał dopiero  Francisco Adolfo de Varnhagen , wicehrabia Porto Seguro, w swojej książce w 1842 r. w ksiażce „ Noticia historyica e descriptiva do Mosteiro de Belem”.

Styl manueiński tworzyły kamienne elementy, w którym stosowano wzory przywiezione z różnych stron świata przez portugalskich podróżników,

W misternie rzeźbionych kamieniach regularnie pojawią się charakterystyczne dla tego stylu  elementy:

- elementy stosowane na statkach: przyrządy nawigacyjne, kule, kotwice, łańcuchy kotwiczne, liny i kable

- osobisty emblemat Manuela I,

- elementy z morza, takie jak muszle, perły i sznurki wodorostów.

- motywy botaniczne, takie jak gałęzie laurowe, liście dębu, żołędzie, makówki, kolby kukurydzy, osty.

- symbole chrześcijańskie, takie jak krzyż Zakonu Chrystusa, który odegrał znaczącą rolę w finansowaniu pierwszych, odkrywczych wypraw morskich. Krzyż tego zakonu zdobił żagle portugalskich statków.

- detale zdobnicze z nowo odkrytych ziem

- kolumny rzeźbione jak skręcone pasma liny

- półkolista archiwolta portalu, zamykająca sklepienie nad wejściem, połączona z gotyckim, trójłukowym ostrołukiem, zwanym oślim grzbietem,

- wieloboczne filary z ośmiobocznymi podstawami i  głowicami

- fazowane krenelaże

- ozdobne portale z niszami lub zadaszeniami .

- detale architektoniczne ze stylów architektonicznych mudéjar i plateresco.

Obiekty zrealizowane przez João de Castilho, znajdujące się obecnie la liście światowego dziedzictwa:

Klasztor Chrystusa w Tomar,

Klasztor Hieronimitów w Belem,

Klasztor w Batalha,

Klasztor w Alcobaça,

João de Castilho

Iberyjski architekt (1470–1552), znany również jako Juan de Castillo , był jednym z czołowych architektów w historii Portugalii, twórca wielu obiektów w XVI w., a których  kilka sklasyfikowanych zostało przez UNESCO jako światowe dziedzictwo.

Rozpoczął pracę nad katedrą w Brugii, ale karierę rozpoczął dopiero w katedrze w Sewilli. Po tym okresie budował kaplicę w katedrze Sé w Braga i kościół São João Baptista w Vila do Conde , gdzie mieszkał przez pewien czas (miasto kwitło wówczas ekonomicznie dzięki importowi-eksportowi z jego portu. Tam wykonał słynną bramę i portyk do Kościoła, Później  rozpoczął pracę w klasztorze Zakonu Chrystusa w Tomar.  Jego wysiłki zostały nagrodzone, gdy w 1517 r. powierzono mu zadanie kierowania pracami w klasztorze Hieronimitów, gdzie zaprojektował niezwykły portyk południowy (wraz z Gil Vicente, autorem Custódia z Belém , które utrzymywał do śmierci.

Belém, klasztor Hieronimitów, epitafium João de Castilho