16. Monte Santa Trega

Stożkowate wzgórze o nazwie Monte Santa Trega, które stoi samotnie na niewielkim półwyspie, również noszącym imię tej świętej (Cabo de Santa Trega), położonym między ujściem rzeki Minho a Oceanem Atlantyckim, widoczne jest z odległości wielu kilometrów. Na Drodze Świętego Jakuba prowadzącej w Portugalii wybrzeżem widoczne jest już z odległości od około 8 km, kiedy trasa schodzi na brzeg oceanu w Vila Praia de Ancora i prowadzi przez miejscowości Moledo i Caminha do miasta A Guarda w Hiszpanii, położonego po północnej stronie tej góry.

Widok na Monte Santa Trega z drogi pomiędzy Ancora i Vila Praia de Ancora

Widok na Monte Santa Trega z plaży w Moledo

Trasa Camino Portugues la Costa, na odcinku od Pova de Varzim w Portugalii do Vigo w hiszpańskiej Galicji, prowadzi u podnóża nadbrzeżnych wzgórz, gdzie na wielu z nich znajdują się resztki dawnych kamiennych fortów i osad, będących materialnym świadectwem, jakie pozostało po zamieszkującej ten teren ludności celtyckiej pomiędzy VI wiekiem p.n.e  a V wieku n.e., nazywanym okresem kultury castro. Największym i najbardziej imponującym tego typu obiektem jest Castro de Santa Trega położone na nadbrzeżnym wzniesieniu w galicyjskiej gminie A Guarda w Hiszpanii. Santa Trega to w języku galego (galisyjskim) imię powszechnie znanej świętej Tekli, pierwszej męczennicy chrześcijańskiej, żyjącej w I wieku n.e. na terenie Azji Mniejszej.

Od samego początku, kiedy zamieszkali na nim ludzie, a badania archeologiczne podają XII wiek p.n.e., wzgórze było miejscem kultu religijnego, najpierw pogańskiego celtyckiego, a potem rzymskiego. W IV wieku, za sprawą pochodzącej z północno-zachodnich terenów dzisiejszej Hiszpanii, a ówczesnej Galacea, czyli Galicji, pątniczki Egerii, która wcześniej odwiedziła Ziemię Świętą oraz sanktuarium świętej Tekli w Isaurii, w miejscu dawnej rzymskiej świątyni powstała kaplica pod wezwaniem Santa Trega. W tym czasie ludność zaczęła osiedlać w dolinie u podnóża góry, a opuszczone już przez mieszkańców budynki castro, zaczęli zajmować mnisi pustelnicy, nadając temu miejscu i tej górze imię tej świętej.

Kult Sana Trega, jako opiekunki w czasie klęsk i tragicznych wydarzeń, stał się szybko popularny na całym Półwyspie Iberyjskim, a od XIV wieku jego centrum stała się katedra w Tarragonie, kiedy w 1321 roku złożono tam relikwię jej ręki, przywiezioną z ówczesnego królestwa Armenii. Od wieków kult jest także bardzo żywy w miejscowościach i wioskach należących do gminy A Guarda, a czczona przez mieszkańców niewielka relikwia świętej, wraz z cząstką Krzyża Świętego, znajduje się w kaplicy na Monte Santa Trega. W połowie sierpnia przez cały tydzień trwa „Festas do Monte”, łącząca wydarzenia religijne i świeckie, której częścią jest procesja pokutna o chlebie i wodzie na wzgórze do kaplicy – sanktuarium Santa Trega, wybudowanej w 1335 roku w podzięce za spełnioną obietnicę zesłania deszczu po siedmiu latach suszy, podczas których zabrakło wody w rzece Minho. Po raz drugi procesją z intencjami do swojej patronki mieszkańcy tej okolicy wędrują na Monte Santa Trega w dniu jej święta 23 września.

Monte Santa Trega

Santa Trega to po galisyjsku imię świętej Tekli, a po hiszpańsku Santa Tecla, to także nazwa wzniesienia o wysokości 341 metrów n.p.m. znajdującego się w Galicji w gminie A Guarda, przy ujściu Rio Minho do Atlantyku, w pobliżu granicy z Portugalią.

Jest symbolem tego regionu, a dla jego mieszkańców świętą górą.  Ma dwa wierzchołki będące atrakcyjnymi punktami widokowymi, z których można także podziwiać wybrzeże z górami Serra Groba, położoną u jej stóp miejscowość A Guarda, dolinę O Rosal, ujście rzeki Minho z wysepką A Insua i portugalskie wybrzeże Atlantyku z miejscowościami Caminha i Moledo, a także wspaniałe zachody słońca.

Widok z Monte Santa Trega na A Coruną i góry Serra Groba

Widok z Monte Santa Trega na dolinę O Rosla i rzekę Minho

Widok z Monte Santa Trega wybrzeże portugalskie, wyspę A Insua i miejscowość Moledo, na horyzoncie Carreco

Nazwę wyższego – Pico de San Francisco, o wysokości 341 m, nadali franciszkanie zamieszkujący w średniowieczu klasztor zbudowany na wyspie A Insua położonej u wylotu Rio Minho. Nazwa drugiego – O Facho, który ma 328 m, pochodzi od ogniska (facho), które palono w nocy ognisko jako znak bezpieczeństwa od strony oceanu, gaszono, kiedy pojawiało się zagrożenie napadu, a także przekazywano sygnały do innych castros znajdujących się nad wybrzeżem w górach Serra Groba.

Monte Santa Trega, Pico de San Francisco, na pierwszym planie stok Monte Facho

Na północnym stoku znajdują się pozostałości dawnego celtyckiego castro, od którego w obniżenie między szczytami prowadzi Droga Krzyżowa z kamiennymi stacjami kończąca się w pobliżu wybudowanej w XIV wieku kaplicy Santa Trega. Śladem najstarszego osadnictwa na tej górze i celtyckich kultów religijnych jest grupa 30 petroglifów, czyli płaskorzeźb naskalnych, pochodzących VII-IV w p.n.e., z okresu wczesnej epoki żelaza. Związany z dawnymi wierzeniami celtyckimi przypisującymi kamieniom szczególne właściwości jest kamień z otworem o nazwie Pedra Furada znajdujący się w stosie naturalnych kamieni na południowym stoku, który ma zdolności leczenia bólu głowy, jeżeli uda się w ten otwór wsunąć głowę.

Monte Santa Trega, Pedra Furada

Na szczyt góry prowadzą piesze drogi  „Camiños do Trega” oznakowane PR-G 122. Zaczynają się w A Guarda i Camposancos i dzielą na mniejsze trasy znane jako Camiño de Citania - 1, Atalla Vello - 2, Camiño da Fonte da Cal - 3, Camiño do Concheiro - 4, Camiño do Carro e da Cruz do Home - 5 i Camiño das 14 revoltas - 6. 

Castro Santa Trega

Na północnym i wschodnim stoku Monte Santa Tegra, między VI wiekiem p.n.e. a IV wiekiem. n.e., istniało celtycko-rzymskie castro, którego resztki zostały odkryte na początku XX w. podczas budowy drogi na szczyt góry, a dzięki powołanemu przez mieszkańców A Guarda w 1912 roku kulturalno-naukowemu Towarzystwu Pro Monte rozpoczęto prace badawcze. Na przestrzeni lat powstało duże stanowisko archeologiczne, zajmujące około 20 hektarów powierzchni, z którego odkopano i zabezpieczono tylko niewielką część. W trakcie prowadzonych prac ustalono, że osiągnięcie najwyższego stopnia rozwoju osadnictwa na tym terenie nastąpiło na przełomie ery, kiedy trzy wcześniejsze niewielki castros rozwinęły się w prawdziwe miasto - oppidium, liczące od 3000 do 5000 mieszkańców.

Otaczał je mur z kilkoma bramami, placami i ulicami, kamiennymi domami o owalnej konstrukcji, lub kwadratowej, ale z zaokrąglonymi narożnikami, nakrytymi stożkowym drewnianym dachem pokrytym słomą, jak zostało to pokazane na jednej z replik wykonanych w castro.

Ostatnia faza wykopalisk i zabezpieczenie odsłoniętych pozostałości budowli castro zakończyła się w 2016 roku. Znajdują się one na stokach Monte Santa Trega w trzech miejscach. Niewielkie stanowisko archeologiczne Castro da Forca znajduje przy początkowym odcinku drogi prowadzącej z A Guarda do kaplicy świętej Tekli. Główne i największe, o nazwie Castro Santa Trega, jest na północnym stoku szczytu Monte Facho, przy górnej części tej drogi. Trzecie niewielkie leży na niewysokim wzniesieniu (122 metry n.p.m.) bezpośrednio nad wioską Camposancos.

Część znalezionych na terenie wykopalisk artefaktów wystawionych w tutejszym Muzeum Archeologicznym reprezentuje atlantycką kulturę celtycką i śródziemnomorską rzymską. 

Via Crucis

Powyżej Castro Santa Trega rozpoczyna się Via Crucis (Droga Krzyżowa) prowadząca kamienną drogą w kierunku kaplicy świętej Tekli. Znaczą ją granitowe krzyże, z których kilka najstarszych pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku. Przebudowana została w latach 1924 – 1941, a nowe granitowe krzyże z brązowymi medalionami przedstawiającymi kolejne stacje Drogi Krzyżowej wykonał rzeźbiarz z Walencji Julio Vicent Mengual. Zostały ustawione równoległe do starej siedemnastowiecznej drogi. Stojące nadal stare krzyże nie mają w sobie wielkiej wartości artystycznej, ale ich prostota nadaje im głęboką symbolikę religijną. Nowe stacje zostały ufundowane przez najbogatsze rodziny z A Guarda i są poświęcone ich pamięci.

Monte Santa Trega, Monte Facho i Droga Krzyżowa

Capela Santa Trega

Kaplica patronki A Guarda i O Rosal wybudowana została w XIV wieku, jako votum złożonego przez mieszkańców miasta ślubu podczas katastrofalnej suszy jaka nawiedziła region Baixo Miño. Powstała w miejscu ruin kaplicy powstałej w VII wieku obok grobów eremitów zamieszkujących od IV wieku na stokach Monte Santa Trega, o czym wspomina dokument z XII wieku, kiedy pustelnia i kaplica należały do klasztoru w Oia. Rozwój kultu świętej Tekli i coroczne wielkie procesje upamiętniające złożony jej ślub, spowodowały w XVI wieku przebudowę kaplicy, budowę otoczonego murem dziedzińca wokół kaplicy i stopniowe dalsze zagospodarowywanie położonego w sąsiedztwie terenu.

Wnętrze kaplicy jest jednonawowe przedłużone o zakrystię i przykryte drewnianym dwuspadowym dachem. Wewnątrz zachowały się dwa ołtarze z początku XVIII wieku poświęcone Matce Bożej i świętemu Franciszkowi. W zakrystii przechowywany jest relikwiarz zawierające relikwię świętej Tekli i Drewno Krzyża Świętego przekazane przez arcybiskupa Tarragony w 1951 roku.

Przed kaplicą w 1685 roku ustawiony został krzyż – Cruceiro San Francisco z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego z jednej strony i figurą stojącego świętego Franciszka z drugiej strony krzyża, upamiętniający pobyt Franciszkanów na wyspie A Insua i częste ich pobyty w tutejszej pustelni.

Od 1140 roku w A Guarda istnieje La Hermandad del Clamor co można przetłumaczyć jako Bractwo Krzyku, lub Zgiełku, które organizuje co roku cztery uroczystości religijne w pustelni Santa Trega:

- w poniedziałek po Zesłania Ducha Świętego, poświęconą Duchowi Świętemu i Dziewicy Morza (Virgen del Mar) opiekunce marynarzy; 

- w sierpniu procesja pokutna Ślubowania (El Voto), Santa Trega

- 23 wrześnie w święto Santa Trega

- 26 grudnia w dzień San Esteban (świętego Szczepana)

Procesión El VotoFestas do Monte

Sierpniowa procesja jest najważniejszą uroczystością religijną związaną z kultem Santa Trega jaki ma miejsce w A Guarda. Nazwana jest Procesją Ślubowania Santa Trega, której tradycja sięga 1335 roku. Był to czas katastrofalnej, trwającej od 7 lat suszy i mieszkańcy zwrócili się o pomoc i ratunek do zapomnianej już trochę swojej świętej patronki, składając ślub odbudowy jej kaplicy na Monte Santa Trega i przywrócenia jej kultu, poszcząc przez trzy dni i trzy noce i obiecując świętej Dziewicy, że będą to powtarzać raz w roku. Mieszkańcy dotrzymali złożonego ślubu. Odbudowali kaplicę i każdego roku od blisko 700 lat procesja „El Voto” złożona z samych mężczyzn, po dniu i nocy postu o chlebie i wodzie, wędruje z A Guarda do kaplicy świętej Tekli niosąc około czterdziestu sztandarów i pięć krzyży parafialnych. Podczas procesji odmawiana jest litania do Wszystkich Świętych na przemian z imieniem Santa Tecla. Po mszy świętej procesja dociera do kamiennej ambony znajdującej się między kaplicą a Monte Facho, gdzie wygłaszane jest długie kazanie pokutne; po którym procesja na klęczkach idzie dalej, duchowni śpiewają psalmy pokutne, a na samym szczycie Veni Creator Spiritus i Ewangelię Wniebowstąpienia. Uroczystość kończy się o północy aktem błogosławieństwa chleba, a potem w budynku zwanym d'os Cregos  duchowni podają go wraz z wodą do spożycia uczestnikom procesji.

Festas do Monte

To największa w A Guarda impreza kulturalna i rozrywkowa trwająca cały drugi tydzień sierpnia kończąca się wielkim piknikiem "Domingo do Monte" na szczycie Monte Santa Trega. Od poniedziałku do piątku odbywa się seria występów i przemarszów ulicami miasta perkusyjnych zespołów muzycznych, a popołudniami mają miejsce wydarzenia kulturalne i sportowe dostępne dla wszystkich.

Sobota to tradycyjna parada przez centrum A Guarda grup w różnych strojach regionalnych, zespoły dudziarskie i folkowe, ale i zwracające na siebie uwagę zespoły żeglarzy z bębnami, werblami i dudami.

Niedziela jest najbardziej oczekiwanym dniem ze wszystkich, zwanym „Domingo do Monte”. Od rana zespoły żeglarskie, rodziny i goście udają się pieszą pielgrzymką na Monte Santa Trega.

Każdy zespół ma przypisane miejsce, gdzie kolejno grają swoją muzykę aż do momentu przysięgi, w której każdy przysięga winem, że w kolejny rok tutaj powróci.

Przysięga jest deklaracją wierności zespołów, zwłaszcza marynarzy, którzy przysięgają, że będą mogli cali i zdrowi wrócić w następnym roku. To ochrona, że nie stracą życia na morzu, więc za rok można się będzie znowu spotkać. Pod wieczór zespoły zaczynają schodzić w kierunku Montiño na zakończenie imprezy, którą w nocy, już w poniedziałek kończy pokaż fajerwerków.  

Święta Tekla

dziewica, pierwsza męczennica, urodzona w I wieku w Ikonium (dzisiejsza Konja w Turcji). Była uczennicą św. Pawła, podczas jego pierwszej podróży po Azji Mniejszej w latach 45-49. Nawróciwszy się, zerwała zaręczyny z poganinem, za co skazano ją na stos, deszcz zgasił jednak płomienie. Udała się potem z Pawłem do Antiochii, a gdy tam odrzuciła rękę starającego się o nią Syryjczyka poganina, została skazana na pożarcie przez dzikie zwierzęta. Ocalała, gdyż wygłodniała lwica jej nie tknęła. Resztę życia spędziła w Seleucji jako pustelnica, zajmując się uzdrawianiem chorych.  W czasie ponownych prześladowań próbowano ją pojmać i jak przekazuje legenda również pozbawić dziewictwa, ale kiedy prześladowcy dotarli do miejsca jej schronienia, jaskinia zawaliła się pozostawiając na zewnątrz jedynie jej ramię wskazujące, gdzie znajduje się jej ciało. Chrześcijanie odkopali je i ukryli je w Malulii (Maaloula) leżącej w dzisiejszej zachodniej Syrii.

Najwcześniejszym zapisem o jej życiu jest pochodzący z II wieku apokryf „Dzieje Pawła i Tekli”, który dał początek wielu legendom o świętej Tekli, przyczyniającym się stopniowemu rozszerzaniu i popularności jej kultu.

Trzysta lat później w miejscu seleuckiej jaskini, obecnie Aya Tekla obok Silifke w Turcji na wybrzeżu Morza Śródziemnego, wybudowano pierwszy kościół będący w średniowieczu centralnym sanktuarium świętej Tekli.  W IV wieku kult Tekli, poza Azję Mniejszą, rozpowszechnił święty Grzegorz z Nyssy i przebywający od 374 roku w Seleucji święty Grzegorz z Nazjanzu opisujący, „że dzięki swym cnotom przewodzi ona chórowi dziewic i jest pierwszą męczennicą”. Po koniec IV wieku odwiedziła to miejsce pątniczka z rzymskiej Hispanii Egeria, która kult tej świętej przyniosła na Półwysep Iberyjski, a pielgrzymkę opisała w swoim „Itinerarium” (opis podróży). Od XIV wieku w Europie głównym ośrodkiem kultu jest katedra w Terragonie w Hiszpanii, gdzie od 1321 roku znajduje się relikwia ręki świętej Tekli.

Wspomnienie liturgiczne świętej Tekli w Kościele katolickim obchodzone jest 23 września, a w Cerkiwii prawosławnej 7 października, według kalendarza gregoriańskiego. Patronuje umierającym, cierpiącym na choroby oczu i bractwom św. Tekli; jest orędowniczką przed wężami i dzikimi zwierzętami, oraz w czasach klęsk żywiołowych, pożarów i powodzi.

W ikonografii przedstawiana jest kobietą o długich, prostych, spadających na ramiona włosach, które zazwyczaj przykrywa chusta. W większości ujęć ma bose nogi. W szatach dominuje jasna czerwień i bardzo szerokie rękawy. W dłoni trzyma krzyż, lub księgę. Atrybutami są: narzędzia męki - stos i lew, krzyż w ręce, oraz wół.

Kult Tekli w Polsce wyróżniał się wśród kultu innych świętych, szczególnie w XVIII wieku, kiedy szukano u niej ratunku dla upadającej ojczyzny. Pod jej wezwaniem jest 16 kościołów i kaplic. Relikwie świętej Tekli znajdują się w przyklasztornym kościele NMP w Kole oraz w kościele Zwiastowania NMP w Piotrkowicach i w sanktuarium w Dobrzycy.

Relikwie świętej Tekli w Hiszpanii

We wrześniu 1319 r. Don Ramon de Avignon i konsulowie Tarragona, wyruszyli z Barcelony z listem polecającym od króla Jakuba II do króla Armenii Onsino, zainteresowani pozyskaniem relikwi świętej Tekli. Król Armenii, w zamian za 40 koni andaluzyjskich, złoty tron, ​​dwa tysiące serów z Majorki i inne towary, pozwala przenieść szczątki ciała do Barcelony w grudniu 1320 r. Ciało świętej było kompletne, wbrew legendzie według której uratowano z jaskini tylko rękę. Przywiezione relikwie zostały złożone i strzeżone w klasztorze Sant Cugat del Valles, a kości jednego z ramion przeniesione w uroczystej procesji zostały do Tarragony w maju 1321 r. 

katedra w Tarragonie, relikwia świętej Tekli

W czerwcu 1811 r. podczas wojny o niepodległość, podczas ataku wojsk francuskich dowodzonych przez generała Suchet na Tarragonę, relikwia ramienia Santa Tecla zaginęła. Klasztor Sant Cugat podarował Tarragonnie relikwie drugiego ramienia ciała świętej, które było pod ich opieką, dzięki czemu miasto mogło w dalszym ciągu utrzymywać kult świętej Tekli.

Pod koniec ubiegłego wieku, podczas remontu starego domu w górnej części Tarragony, za murem klatki schodowej natrafiono na schowek z  kośćmi ludzkiej ręki. Przeprowadzone badania i dochodzenie potwierdziło, że są to relikwie Santa Tecla, utracone w czasie wojny o niepodległość. Powróciły one do katedry w Tarragonnie i od tego czasu znajdują się tam dwa ramiona tej świętej.

15. Santuário do Santa Luzia

 

Trasa Caminho da Costa prowadzi wzdłuż portugalskiego wybrzeża Atlantyku nieopodal dwóch sanktuariów położonych na nabrzeżnych wzgórzach: Santuário da Senhora da w miejscowości Belinhe i Santuário Santa Luzia w Viana do Castelo.  Dokumenty Stolicy Apostolskiej określające zasady rytu pielgrzymiego, które powinien być przestrzegany przez pielgrzymów, zaleca nawiedzanie miejsc świętych i uświęconych podczas odbywanej wędrówki.

Miejsce, w którym znajduje się Santuário da Senhora da Guia, położone na zboczu niewielkiego wzniesienia, można nie zauważyć przechodząc trasą prowadzącą przez zabudowane tereny miejscowościami letniskowymi, natomiast monumentalny kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa, będący również Sanktuarium Świętej Łucji, znajdujący się na wysokości 228 m n.p.m. na wzgórzu o nazwie Monte Santa Luzia, jest widoczny dla pielgrzymów już z odległości kilku kilometrów. Wprowadzający pielgrzymów do miasta Viana do Casteloo dwupoziomowy stalowy most na rzece Lima o oficjalnej nazwie Ponte do Rodo-Ferroviaria de Viana do Castelo zbudowany przez firmę Gustavo Eiffel jest miejscem z którego widok na to sanktuarium jest szczególnie atrakcyjny

Templo monumento Santa Luzia

Położona na szczycie wzgórza o nazwie Monte Santa Luzia w Viana do Castelo, zwanego przez mieszkańców Princesa da Lima, bazylika Santa Luzia zaprojektowana przez Miguela Venturę Terra, jest majestatyczną budowlą, punktem orientacyjnym i wizytówką miasta. 

Z monumentalnych schodów i tarasu przed świątynią otwiera się widok na miasto, ujście rzeki Lima i wybrzeże Atlantyku, a z balkonu znajdującego się na kopule, na wysokości 60 metrów nad ziemią, można podziwiać wspaniały, uważany za jeden z najwspanialszych na świecie, panoramiczny widok na 360 ° obejmujący cały region Viany. Atlantyk, dolinę rzeki Lima i cały otaczający ją kompleks górski. Świątynię oddano do użytku w 1943 roku, po czterdziestu latach budowy. 

Historia tego miejsca zadecydowała, że jest ona poświęcona Najświętszemu Sercu Jezusa i jest także Sanktuarium Świętej Łucji z Syrakuz, której kult w tym miejscu rozpoczął się z początkiem XVIII wieku, a wielki jego rozwój nastąpił od 1882 roku, po dokonanym za wstawiennictwem świętej cudzie odzyskania wzroku przez kapitana kawalerii Luísa de Andrade e Sousa. Natomiast nadanie bazylice tytułu Najświętszego Serca Jezusa nastąpiło podczas jej budowy w 1921 roku, kiedy po wielkich masowych modlitwach błagalnych do Jezusa  Miłosiernego i Najświętszego Serca Jezusa panująca w regionie od 1918 roku zaraza dżumy płucnej ostatecznie ustąpiła. 

Wzgórze, na którym obecnie stoi bazylika, od najdawniejszych czasów było miejscem kultu religijnego, początkowo pogańskiego przez zamieszkujących je plemiona celtyckie, a od IV wieku kultu chrześcijańskiego. Pierwsza świątynia, a raczej nieduża kaplica poświęcona była męczennicy z III wieku świętej Agacie z Katanii, po portugalsku Santa Aqueda. Wraz ze wzrostem zamożności mieszkańców Viany, niewielką średniowieczną kaplicę przebudowano w 1664 roku, a potem w 1712 roku rozbudowano prezbiterium i zakrystię, oraz wstawiając do wnętrza figurę Matki Bożej czczonej w całej Portugalii pod wezwaniem Nossa Senhora da Abadia. Wstawiono również ołtarz boczny poświęcony świętej Łucji (Santa Luzia). Wraz z rozwojem kultu Santa Luzia wielbiciele przenieśli jej wizerunek na ołtarz główny, tym samym ustanawiając ją patronką tej świątyni. Przełom XVIII i XIX wieku to upadek miasta i wszechobecna bieda. Mieszkańcy ze swoimi problemami, prośbami o pomoc i miłosierdzie zaczynają coraz częściej zwracać się do Najświętszego Serca Pana Jezusa i wkrótce Jego kult staje się dominujący w Viana do Castelo.  Kaplica Santa Luzia z braku środków na jej utrzymanie została opuszczona i zaczęła popadać w ruinę.

Dla późniejszych wydarzeń, jakie będą miały miejsce na Monte Santa Luzia, przełomowym staje się rok 1882. Opuszczoną kaplicę nawiedza kapitan kawalerii Luís de Andrade e Sousa cierpiący na postępująca powolną utratę wzroku. Nawiedza on codziennie miejsce poświęcone patronce ociemniałych, za którą uważa się świętą Łucję i w modlitwach prosi ją o wstawiennictwo u Boga o łaskę cudu. Pewnego dnia, po wielu tygodniach codziennego wspinania się do kaplicy na wzgórzu, kiedy w ostatnich dniach dochodził tam nie widząc już prawie ścieżki, wydarzył się cud. Wychodząc z ciemnego wnętrza kaplicy zobaczył nagle niewidziany przez siebie od dawna wspaniały widok: Atlantyk ciągnący się aż po horyzont, piaszczyste plaże, wzgórza schodzące na wybrzeże i swoje miasto Viana do Castelo. Aby zadośćuczynić otrzymanej łasce, zwołuje mieszkańców Viany, opowiada o cudzie za wstawiennictwem świętej Łucji i przy ogólnym aplauzie powołuje Confraria de Santa Luzia, czyli Bractwo Świętej Łucji, którego celem ma być szerzenie jej kultu i budowa nowej świątyni na wzgórzu nad miastem. Prace rozpoczęły się w 1884 roku od budowy drogi łączącej miasto z wierzchołkiem Monte Santa Luzia. Pierwsze projekty kaplicy powstały już w 1885 roku, ale brak środków oddalił ich realizacje. Przez następne lata zbierano datki na budowę. W międzyczasie odnowiono kaplicę Santa Luzia, opracowano program zagospodarowania wzgórza jako miejsca pobożności i wypoczynku.

W tym czasie rozpoczęły się również pielgrzymki z miasta na górę w święto świętej Łucji przypadające 13 grudnia, jak też podczas odbywającej się w drugiej połowie sierpnia kilkudniowej Festas Nossa Senhora d’Agonia. Kiedy podczas tej festy w 1894 roku mieszkańcy wspięli się na wzgórze do kaplicy świetej Łucji, ojciec Dias Silvares zasugerował ustawienie posągu Najświętszego Serca Jezusa na szczycie, aby mógł Chrystus błogosławić żeglarzy, miasto, region Minho i cały naród.

I tak pierwszym elementem zagospodarowania terenu wokół przyszłej świątyni została wykonana w 1898 roku przez Aleixo Queirós Ribeiro rzeźba z brązu przedstawiająca Jezusa Miłosiernego z umieszczonym na piersi gorejącym sercem owiniętym koroną cierniową. Początkowo miała być ustawiona na ustawionej już granitowej wysokiej kolumnie i widoczna z przepływających statków, oraz z położonego u stóp wzgórza miasta i portu, ale nadzorujący budowę obawiali się, że wychylona z pionu rzeźba spaść może podczas nawałnic, które od czasu do czasu nawiedzają wybrzeże, więc ostatecznie stanęła przed kaplicą na niskim granitowym cokole. W tym samym roku zlecono architektowi Miguelowi Ventura Terra, który niedawno ukończył Szkołę Sztuk Pięknych w Paryżu, opracowanie projektu nowej świątyni-pomnika.

Nie chcąc usuwać stojącej już majestatycznej kolumny Miguel Ventura Terra zaprojektował ustawienie drugiej, identycznej kolumny, aby między nimi wybudować świątynię o symetrycznej wertykalnej elewacji ze stojącą przed nią, na centralnej osi, figurą Chrystusa Miłosiernego. Ostateczny projekt z 1899 roku, przedstawiał okazałą granitową budowlę łączącą styl neoromański z neobizantyjskim i gotyckim. Aby połączyć budynek z miastem, Ventura Terra zaprojektował przed bazyliką monumentalne schody i ścieżkę na stoku góry. Budowę bazyliki rozpoczęto w 1903 roku stawiania prezbiterium, 

ale siedem lat później po republikańskiej rewolucji i wprowadzeniu prawa oddzielającego państwo od kościoła, prace wstrzymano i nie było oznak na jej kontynuowanie w najbliższych latach.

Santuário do Sagrado Coração de Jesus

W 1918 roku dżuma płucna siała spustoszenie wśród ludności północnej Portugalii. W Viana do Castelo 10 listopada tego roku odbyła się procesja na wzgórze Santa Luzia, podczas której złożono obietnicę kontynuowania budowy i dokonania konsekracji pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusowego, jeśli tylko zaraza ustanie. Wkrótce zaraza ustąpiła, ale władze cywilne obawiając się wielkiego udziału ludzi i wielkiej manifestacji zabroniły ją organizować w następnych latach. Procesja odbyła się dopiero w 1921 roku, podczas której obietnica konsekracji została spełniona w wybudowanym już prezbiterium i od tego czasu, co roku w pierwszą niedzielę po oktawie Bożego Ciała, mieszkańcy wychodzili na Monte Santa Luzia w dziękczynnej procesji.

W 1925 roku prezbiterium przyszłej bazyliki zostało udostępnione dla kultu, rozebrano starą kaplicę i rozpoczęto budowę nawy głównej.

Ostatecznie budowa zakończyła się w 1940 roku, a trzy lata później na potrzeby kultu religijnego udostępniono cały obiekt, jednak urządzenie i wyposażenie wnętrza całej świątyni zajęło jeszcze wiele lat i prace zakończono dopiero w 1959 roku.

W podziemiach bazyliki urządzone zostało muzeum „Núcleo Museológico do Templo-Monumento de Santa Luzia”, w którym zgromadzono różne artefakty znalezione podczas budowy oraz prowadzonych na wzgórzu badań archeologicznych. W styczniu 2013 r. muzeum zostało zamknięte, a zwolnione miejsce przeznaczono dla Kaplicy Adoracji i Pojednania.  Ponownie muzeum zostało otwarte w 2018 roku w budynku znajdującym się za bazyliką w parku Jardim das Tílias mieszczącym również archiwum, hotel Santa Luzia, schronisko dla pielgrzymów, oraz panoramiczną restauracją.

Architektura bazyliki

Pod względem architektonicznym kwadratowy na zewnątrz budynek z dobudowaną od północy półokrągłą absydą, ma wewnątrz widoczny centralny układ oparty na planie krzyża greckiego o proporcjach bizantyjskich. Centralną część wieńczy ogromna kopuła, a cztery małe kopuły nakrywają narożne wieże, których styl nawiązuję do popularnych pod koniec XIX wieku elementów romańskich. W wieżach umieszczony jest carillon składający się z 26 dzwonów. Utrzymane w neogotyckim stylu są trzy elewacje z ogromnymi rozetami, największymi na Półwyspie Iberyjskim, wypełnione witrażami z warsztatu Ricardo Leone w Lizbonie.

Główna południowa elewacja posiada umieszczoną na centralnej osi niszę zwieńczoną szczytem, w której na masywnym cokole ustawiona jest figura patrona świątyni – Najświętszego Serca Jezusowego. Pokryta zielonkawą patyną staje się dominującym elementem tej elewacji.

Wnętrze bazyliki ma wyraźny kształt krzyża greckiego ze skróconymi ramionami w charakterystycznym stylu bizantyjskim. W dobudowanym prezbiterium stanowiącym przedłużenie jednego ramienia krzyża znajduje się ołtarz główny 

Modernistyczny fresk, otaczający główny ołtarz na ścianie absydy prezbiterium przedstawiający Drogę Krzyżową uzupełnioną łacińskimi napisami nawiązującymi do przedstawianych epizodów, oraz znajdujące się na półkolistym sklepieniu Wniebowstąpienie Chrystusa w otoczeniu aniołów, wykonał Manuel Pereira da Silva, urodzony w Avintes.  

Wewnątrz prezbiterium, w półkolistej absydzie , na głównym ołtarzu wykonanym przez Emídio Lima, dwa anioły autorstwa Leopoldo de Almeida, ofiarowują tarcze herbowe Portugalii i Viana do Castelo Chrystusowi z Najświętszym Sercem, którego figura, będąca repliką posągu stojącego przed wejściem, wyrzeźbiona została w marmurze z Vila Viçosa przez Martinho de Brito.

Srebrne tabernakulum w ołtarzu zostało wykonane przez złotnika Filinto Elísio de Almeida w Porto.

Emidio Lima wykonał także dwie ambony zaprojektowane w stylu neobarokowym przez Miguela Nogueirę, oraz dwa boczne ołtarze poświęcone Santa Luzia i Nossa Senhora da Abadia, których wizerunki zostały przeniesione ze zburzonej dawnej kaplicy.

Elevador Santa Luzia

Do bazyliki na wzgórzu prowadzi zbudowana pod koniec XIX wieku ścieżka dla pieszych poprowadzona na południowym stoku pośród zieleni i składająca się z 659 stopni. 

W 1923 roku dla pielgrzymów, a także turystów przybywających do będącego jeszcze w budowie Sanktuarium oddano do użytku kolejkę linową – terenową o nazwie Elevador Santa Luzia, zbudowaną z inicjatywy przedsiębiorcy i inżyniera Bernardo Pinto Abrunhosa. Kolejka pokonuje w ciągu 7 minut różnicę wysokości 190 metrów trasą o długości 650 metrów, obsługiwaną przez 2 wagoniki mijające się w połowie drogi.

14. lenço dos namorados

W szybko rozwijającej i globalizującej się Portugalii jej północna część charakteryzuje się konserwatyzmem i przywiązaniem do tradycji, oraz wykształconych na przestrzeni wieków obyczajów i kultury życia. Ta odmienność widoczna w codziennym życiu mieszkańców, a także podczas licznych świąt i uroczystości rodzinnych, zwraca uwagę coraz liczniej odwiedzających te tereny turystów, a także pielgrzymów wędrujących przez Portugalię Drogami Świętego Jakuba. W sklepach z pamiątkami i w galerach promujących rodzimą sztukę można zobaczyć i kupić wiele wyrobów określanych mianem sztuki ludowej, zarówno produkowanych masowo, ale także będących unikatowymi rękodziełami. Oprócz występujących w całej Portugalii płytek azulejos, figurek koguta z Barcelos, w regionie Minho najchętniej kupowane są jako pamiątki białe chusty i chusteczki haftowane ręcznie kolorowymi nićmi.

Nie byłoby w tym zainteresowaniu nic szczególnego, bo haftowane ręcznie chusty spotkać można było do niedawna w wielu krajach europejskich wiszące na ścianach zazwyczaj w kuchniach, w Polsce pod nazwą makatka, gdyby nie zupełnie inne ich przeznaczenie tutaj, w północnej Portugalii. Dzisiaj te chusty są pamiątką, lub modnym dodatkiem do stroju, ale w przeszłości spełniały bardzo określoną funkcję, której można się domyślić czytając wyhaftowane napisy i towarzyszące im symbole. Mają też swoją niepowtarzalną nazwę lenço dos namorados.

Haftowane w ten szczególny sposób chusty i chusteczki mają w regionie Minho starą tradycję. Sięga ona XVII – XVIII wieku, kiedy zamężne kobiety, w wolnych od pracy chwilach, zajmowały się haftowaniem noszonej garderoby i chust służących do nakrycia głowy, które w tamtych czasach były obowiązkowym elementem damskiego stroju. Nie było ustalonych reguł zdobienia i wykonywano je według własnych upodobań i uzdolnień artystycznych. 

Dziewczęta wykorzystały zdobywaną umiejętność haftowania nie tylko do zdobienie bluzek i spódnic, ale w zupełnie innym, bardzo praktycznym przeznaczeniu wykonanego przez nie rękodzieła, któremu nadały nazwę Lenços de Solicitations, czyli chusteczki ofertowe, a którą później, już w XX wieku, zmieniono na Lenço dos Namorados, co w tłumaczeniu na język polski oznacza szalik walentynkowy.

Na długo przed tym, jak technologia oraz globalizacja zawładnęły naszym życiem, ułatwiając, ale także komplikując kontakty społeczne, relacje międzyludzkie ujęte były w ogólnie przestrzegane surowe reguły, które nie pozwalały na bezpośrednie kontakty i okazywanie uczuć między dziewczętami i chłopcami. Od młodości dziewczynki zamieszkujące region Minho uczone były haftu, którym ozdabiały swoje ubrania. Kiedy wraz z dorastaniem pojawiało się u nich zainteresowanie chłopcami zaczynały potajemnie wyszywać na kwadratowych chustach, lub małych chusteczkach wykonanych z cienkiej lnianej lub bawełnianej tkaniny, bogate kompozycje z serc, kluczy, gołębi, lub złączonych dłoni, a w ich otoczeniu swoje wyznanie, bardzo często napisane z  błędami ortograficznymi, wynikającymi ze słabej umiejętności czytania i pisania. Posiadające już dużą wprawę starsze dziewczyny miały tendencję do porządnego haftowania ich ściegiem krzyżykowym, młodsze preferowały ścieg łańcuszkowy i stopkę kwiatową (ścieg margaretkowy). Tak wykonana przez dziewczynę chusta stawała się intymną deklaracją jej miłości.

Wyhaftowaną chusteczkę trzymała przy sobie, dopóki nie zdarzyła się okazja zobaczenia z bliska ukochanego chłopca. Zdarzało się to zwykle na niedzielnych mszach i wtedy „z roztargnienia” upuszczała ją obok ukochanego. Podnosząc i chowając chusteczkę młody człowiek dawał tym samym znak, że przyjmuje zaloty. Następnie zaczynał ją nosić publicznie: zakładając na niedzielny marynarkę, na co dzień zawiązując na szyi z węzłem skierowanym do przodu, nosząc na rondzie kapelusza, lub na końcu kija, który nosił ze sobą. Była ona swego rodzaju pierścionkiem zaręczynowym, ale oferowany przez kobietę, a nie mężczyznę. Kiedy chusty były używane przez ich „właścicieli” w strojach oficjalnych regionalnych strojach, umieszczano je po prawej stronie pasa, pozostawiając jeden koniec niżej zwisający, nadając w ten sposób ubiorowi szczególnego wdzięku.

Kiedy chłopak widząc upuszczoną chusteczkę nie chciał zgodzić się na zaloty, podnosił i zwracał ją dziewczynie. Jeżeli po jakimś czasie chłopak przestawał używać chusty publicznie, był to znak, że postanowił nie kontynuować rozpoczętego romansu i odsyłał ją dziewczynie wraz z innymi przedmiotami, które otrzymał od niej.

Szczyt używania lenço dos namorados przypadł na lata 1850-1950, głównie w gminach Viana do Castelo, Guimarães, Vila Verde, Telões i Aboim da Nóbrega. Do dziś zachowały się dziesiątki niezwykłych przykładów tych chust nazywanych też szalikami, a niektóre związane też były z ówczesnym zjawiskiem społecznym, jakim była emigracja do Brazylii na początku XX wieku, która szczególnie dotknęła Minho. Uwiecznił to wiersz napisany (z błędami) czterowersowymi zwrotkami na jednej z najstarszych zachowanych i najbardziej cennych dużych chust:

Meu Manel bai pró Brasil                  Mój Manel jedzie do Brazylii
Eu tamen bou no bapor                      Pobiegłam zaraz do statku
Gardada no coração                           Strażniczko serca tego
Daquele qué meu amor                      Który mnie kocha

Bai lenço da minha mão                    Jedź chusteczko moja
Bai currer a freguesia                         Poszłam do księdza
Bai dar em formações                        Dostać radę
Da minha sabeduria                           Dla mojej mądrości

E tanceto eu amarte                           I tak długo cię kocham
Como o lenço branco ser                   Jak biała jest chusteczka
Só deixarei de te amar                       Przestanę cię kochać tylko wtedy,
Cuando o lenço a cor perder              Gdy chusteczka straci swój kolor

Coração por curacao                          Serce za serce
Amor num troques o meu                  Miłość moja nie przemienia się
Olha que o meu coração                    Spójrz, jak moje serce
Sempre foi lial ó teu                           Zawsze jest dla ciebie

Aqui tens o meu curacao                   Tutaj masz moje serce           
E a chabe pró abrir                             I klucz do jego otwarcia                   
Num tenho mais que te dar                Nie mam więcej do dania     
Nem tu mais que me pedir                 Ani Ciebie prosić o więcej

Z tego wiersza zazwyczaj pierwsza i ostatnia zwrotka zaczęła często powtarzać się na wielu innych mniejszych haftowanych chusteczkach.

Dziesiątki tych chusteczek przetrwały i są obecnie wystawiane w regionalnych muzeach. Odżyło również rękodzielnicze kopiowanie dawnych wzorów i  haftów, głównie w gminie Vila Verde, która podjęła wysiłek promocji lenço dos namorados w kraju, a nawet za granicą. Dla odróżnienia od oryginalnych wzorów zaczęto określać je jako Lenço das Quadras czyli kwadratowe chusteczki.

Zainteresowanie i sprzedaż tych wyrobów symbolizujących osoby zakochane osiąga apogeum przed dniem świętego Walentego, a duże haftowane chusty zaczęto nazywać „szalikami walentynkowymi” i to określenie weszło do języka portugalskiego, jako oficjalne znaczenie słów „lenço dos namorados”.

Aby uniknąć zbyt wielu odchyleń w dekoracji szalika walentynkowego od oryginalnego wzoru i zachować istotę tradycji Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego Minho odkreśliło zasady których należy przestrzegać aby tego rodzaju wyrób mógł otrzymać znak certyfikacyjny nadawany przez powołany komitet techniczny do oceny regionalnego rękodzieła. Obowiązujące jest zachowanie tradycji błędów ortograficznych oryginalnych tekstów, aby zachować ujmującą pomysłowość i naiwność oryginalnych chusteczek.

Oprócz współczesnego wytwarzania kopii tych wzorów w tradycyjnym formacie kwadratowej chusty, można też znaleźć ich reinterpretacje w przedmiotach codziennego użytku, takich jak m.in. poduszki, torby, parasole, przedmioty dekoracyjne, a nawet damskie buty.

Dekoracje tradycyjnymi symbolami z „lenço dos namorados” stały się też popularne na sukniach ślubnych 

wraz z wyhaftowanymi z tej okazji czterowersową sentencją:

Tak jak w utkanym płótnie

Nici są zespolone

Tak niech moja dusza

Będzie zjednoczona z twoim sercem

Po ślubie na przyjęciu weselny tort musi być udekorowany tymi symbolami i kolorami.

Firma Arte da Terra (Sztuka Ziemi) mająca siedzibę w Lizbonie, zajmująca się promocją i organizowaniem wystaw rodzimej sztuki od 2001 roku, organizuje coroczne wystawy poświęcone tej jednej z największych ikon kultury portugalskiej ostatnich dziesięcioleci w wydaniu tradycyjnych Lenços dos Namorados, oraz inspirowanych nimi współczesnych prac prestiżowych stylistów narodowych, m.in. Anabela Baldaque, Nuno Gama, Nuno Baltazar, Filipe Faísca i Fernando Nunes.