16. Monte Santa Trega

Stożkowate wzgórze o nazwie Monte Santa Trega, które stoi samotnie na niewielkim półwyspie, również noszącym imię tej świętej (Cabo de Santa Trega), położonym między ujściem rzeki Minho a Oceanem Atlantyckim, widoczne jest z odległości wielu kilometrów. Na Drodze Świętego Jakuba prowadzącej w Portugalii wybrzeżem widoczne jest już z odległości od około 8 km, kiedy trasa schodzi na brzeg oceanu w Vila Praia de Ancora i prowadzi przez miejscowości Moledo i Caminha do miasta A Guarda w Hiszpanii, położonego po północnej stronie tej góry.

Widok na Monte Santa Trega z drogi pomiędzy Ancora i Vila Praia de Ancora

Widok na Monte Santa Trega z plaży w Moledo

Trasa Camino Portugues la Costa, na odcinku od Pova de Varzim w Portugalii do Vigo w hiszpańskiej Galicji, prowadzi u podnóża nadbrzeżnych wzgórz, gdzie na wielu z nich znajdują się resztki dawnych kamiennych fortów i osad, będących materialnym świadectwem, jakie pozostało po zamieszkującej ten teren ludności celtyckiej pomiędzy VI wiekiem p.n.e  a V wieku n.e., nazywanym okresem kultury castro. Największym i najbardziej imponującym tego typu obiektem jest Castro de Santa Trega położone na nadbrzeżnym wzniesieniu w galicyjskiej gminie A Guarda w Hiszpanii. Santa Trega to w języku galego (galisyjskim) imię powszechnie znanej świętej Tekli, pierwszej męczennicy chrześcijańskiej, żyjącej w I wieku n.e. na terenie Azji Mniejszej.

Od samego początku, kiedy zamieszkali na nim ludzie, a badania archeologiczne podają XII wiek p.n.e., wzgórze było miejscem kultu religijnego, najpierw pogańskiego celtyckiego, a potem rzymskiego. W IV wieku, za sprawą pochodzącej z północno-zachodnich terenów dzisiejszej Hiszpanii, a ówczesnej Galacea, czyli Galicji, pątniczki Egerii, która wcześniej odwiedziła Ziemię Świętą oraz sanktuarium świętej Tekli w Isaurii, w miejscu dawnej rzymskiej świątyni powstała kaplica pod wezwaniem Santa Trega. W tym czasie ludność zaczęła osiedlać w dolinie u podnóża góry, a opuszczone już przez mieszkańców budynki castro, zaczęli zajmować mnisi pustelnicy, nadając temu miejscu i tej górze imię tej świętej.

Kult Sana Trega, jako opiekunki w czasie klęsk i tragicznych wydarzeń, stał się szybko popularny na całym Półwyspie Iberyjskim, a od XIV wieku jego centrum stała się katedra w Tarragonie, kiedy w 1321 roku złożono tam relikwię jej ręki, przywiezioną z ówczesnego królestwa Armenii. Od wieków kult jest także bardzo żywy w miejscowościach i wioskach należących do gminy A Guarda, a czczona przez mieszkańców niewielka relikwia świętej, wraz z cząstką Krzyża Świętego, znajduje się w kaplicy na Monte Santa Trega. W połowie sierpnia przez cały tydzień trwa „Festas do Monte”, łącząca wydarzenia religijne i świeckie, której częścią jest procesja pokutna o chlebie i wodzie na wzgórze do kaplicy – sanktuarium Santa Trega, wybudowanej w 1335 roku w podzięce za spełnioną obietnicę zesłania deszczu po siedmiu latach suszy, podczas których zabrakło wody w rzece Minho. Po raz drugi procesją z intencjami do swojej patronki mieszkańcy tej okolicy wędrują na Monte Santa Trega w dniu jej święta 23 września.

Monte Santa Trega

Santa Trega to po galisyjsku imię świętej Tekli, a po hiszpańsku Santa Tecla, to także nazwa wzniesienia o wysokości 341 metrów n.p.m. znajdującego się w Galicji w gminie A Guarda, przy ujściu Rio Minho do Atlantyku, w pobliżu granicy z Portugalią.

Jest symbolem tego regionu, a dla jego mieszkańców świętą górą.  Ma dwa wierzchołki będące atrakcyjnymi punktami widokowymi, z których można także podziwiać wybrzeże z górami Serra Groba, położoną u jej stóp miejscowość A Guarda, dolinę O Rosal, ujście rzeki Minho z wysepką A Insua i portugalskie wybrzeże Atlantyku z miejscowościami Caminha i Moledo, a także wspaniałe zachody słońca.

Widok z Monte Santa Trega na A Coruną i góry Serra Groba

Widok z Monte Santa Trega na dolinę O Rosla i rzekę Minho

Widok z Monte Santa Trega wybrzeże portugalskie, wyspę A Insua i miejscowość Moledo, na horyzoncie Carreco

Nazwę wyższego – Pico de San Francisco, o wysokości 341 m, nadali franciszkanie zamieszkujący w średniowieczu klasztor zbudowany na wyspie A Insua położonej u wylotu Rio Minho. Nazwa drugiego – O Facho, który ma 328 m, pochodzi od ogniska (facho), które palono w nocy ognisko jako znak bezpieczeństwa od strony oceanu, gaszono, kiedy pojawiało się zagrożenie napadu, a także przekazywano sygnały do innych castros znajdujących się nad wybrzeżem w górach Serra Groba.

Monte Santa Trega, Pico de San Francisco, na pierwszym planie stok Monte Facho

Na północnym stoku znajdują się pozostałości dawnego celtyckiego castro, od którego w obniżenie między szczytami prowadzi Droga Krzyżowa z kamiennymi stacjami kończąca się w pobliżu wybudowanej w XIV wieku kaplicy Santa Trega. Śladem najstarszego osadnictwa na tej górze i celtyckich kultów religijnych jest grupa 30 petroglifów, czyli płaskorzeźb naskalnych, pochodzących VII-IV w p.n.e., z okresu wczesnej epoki żelaza. Związany z dawnymi wierzeniami celtyckimi przypisującymi kamieniom szczególne właściwości jest kamień z otworem o nazwie Pedra Furada znajdujący się w stosie naturalnych kamieni na południowym stoku, który ma zdolności leczenia bólu głowy, jeżeli uda się w ten otwór wsunąć głowę.

Monte Santa Trega, Pedra Furada

Na szczyt góry prowadzą piesze drogi  „Camiños do Trega” oznakowane PR-G 122. Zaczynają się w A Guarda i Camposancos i dzielą na mniejsze trasy znane jako Camiño de Citania - 1, Atalla Vello - 2, Camiño da Fonte da Cal - 3, Camiño do Concheiro - 4, Camiño do Carro e da Cruz do Home - 5 i Camiño das 14 revoltas - 6. 

Castro Santa Trega

Na północnym i wschodnim stoku Monte Santa Tegra, między VI wiekiem p.n.e. a IV wiekiem. n.e., istniało celtycko-rzymskie castro, którego resztki zostały odkryte na początku XX w. podczas budowy drogi na szczyt góry, a dzięki powołanemu przez mieszkańców A Guarda w 1912 roku kulturalno-naukowemu Towarzystwu Pro Monte rozpoczęto prace badawcze. Na przestrzeni lat powstało duże stanowisko archeologiczne, zajmujące około 20 hektarów powierzchni, z którego odkopano i zabezpieczono tylko niewielką część. W trakcie prowadzonych prac ustalono, że osiągnięcie najwyższego stopnia rozwoju osadnictwa na tym terenie nastąpiło na przełomie ery, kiedy trzy wcześniejsze niewielki castros rozwinęły się w prawdziwe miasto - oppidium, liczące od 3000 do 5000 mieszkańców.

Otaczał je mur z kilkoma bramami, placami i ulicami, kamiennymi domami o owalnej konstrukcji, lub kwadratowej, ale z zaokrąglonymi narożnikami, nakrytymi stożkowym drewnianym dachem pokrytym słomą, jak zostało to pokazane na jednej z replik wykonanych w castro.

Ostatnia faza wykopalisk i zabezpieczenie odsłoniętych pozostałości budowli castro zakończyła się w 2016 roku. Znajdują się one na stokach Monte Santa Trega w trzech miejscach. Niewielkie stanowisko archeologiczne Castro da Forca znajduje przy początkowym odcinku drogi prowadzącej z A Guarda do kaplicy świętej Tekli. Główne i największe, o nazwie Castro Santa Trega, jest na północnym stoku szczytu Monte Facho, przy górnej części tej drogi. Trzecie niewielkie leży na niewysokim wzniesieniu (122 metry n.p.m.) bezpośrednio nad wioską Camposancos.

Część znalezionych na terenie wykopalisk artefaktów wystawionych w tutejszym Muzeum Archeologicznym reprezentuje atlantycką kulturę celtycką i śródziemnomorską rzymską. 

Via Crucis

Powyżej Castro Santa Trega rozpoczyna się Via Crucis (Droga Krzyżowa) prowadząca kamienną drogą w kierunku kaplicy świętej Tekli. Znaczą ją granitowe krzyże, z których kilka najstarszych pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku. Przebudowana została w latach 1924 – 1941, a nowe granitowe krzyże z brązowymi medalionami przedstawiającymi kolejne stacje Drogi Krzyżowej wykonał rzeźbiarz z Walencji Julio Vicent Mengual. Zostały ustawione równoległe do starej siedemnastowiecznej drogi. Stojące nadal stare krzyże nie mają w sobie wielkiej wartości artystycznej, ale ich prostota nadaje im głęboką symbolikę religijną. Nowe stacje zostały ufundowane przez najbogatsze rodziny z A Guarda i są poświęcone ich pamięci.

Monte Santa Trega, Monte Facho i Droga Krzyżowa

Capela Santa Trega

Kaplica patronki A Guarda i O Rosal wybudowana została w XIV wieku, jako votum złożonego przez mieszkańców miasta ślubu podczas katastrofalnej suszy jaka nawiedziła region Baixo Miño. Powstała w miejscu ruin kaplicy powstałej w VII wieku obok grobów eremitów zamieszkujących od IV wieku na stokach Monte Santa Trega, o czym wspomina dokument z XII wieku, kiedy pustelnia i kaplica należały do klasztoru w Oia. Rozwój kultu świętej Tekli i coroczne wielkie procesje upamiętniające złożony jej ślub, spowodowały w XVI wieku przebudowę kaplicy, budowę otoczonego murem dziedzińca wokół kaplicy i stopniowe dalsze zagospodarowywanie położonego w sąsiedztwie terenu.

Wnętrze kaplicy jest jednonawowe przedłużone o zakrystię i przykryte drewnianym dwuspadowym dachem. Wewnątrz zachowały się dwa ołtarze z początku XVIII wieku poświęcone Matce Bożej i świętemu Franciszkowi. W zakrystii przechowywany jest relikwiarz zawierające relikwię świętej Tekli i Drewno Krzyża Świętego przekazane przez arcybiskupa Tarragony w 1951 roku.

Przed kaplicą w 1685 roku ustawiony został krzyż – Cruceiro San Francisco z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego z jednej strony i figurą stojącego świętego Franciszka z drugiej strony krzyża, upamiętniający pobyt Franciszkanów na wyspie A Insua i częste ich pobyty w tutejszej pustelni.

Od 1140 roku w A Guarda istnieje La Hermandad del Clamor co można przetłumaczyć jako Bractwo Krzyku, lub Zgiełku, które organizuje co roku cztery uroczystości religijne w pustelni Santa Trega:

- w poniedziałek po Zesłania Ducha Świętego, poświęconą Duchowi Świętemu i Dziewicy Morza (Virgen del Mar) opiekunce marynarzy; 

- w sierpniu procesja pokutna Ślubowania (El Voto), Santa Trega

- 23 wrześnie w święto Santa Trega

- 26 grudnia w dzień San Esteban (świętego Szczepana)

Procesión El VotoFestas do Monte

Sierpniowa procesja jest najważniejszą uroczystością religijną związaną z kultem Santa Trega jaki ma miejsce w A Guarda. Nazwana jest Procesją Ślubowania Santa Trega, której tradycja sięga 1335 roku. Był to czas katastrofalnej, trwającej od 7 lat suszy i mieszkańcy zwrócili się o pomoc i ratunek do zapomnianej już trochę swojej świętej patronki, składając ślub odbudowy jej kaplicy na Monte Santa Trega i przywrócenia jej kultu, poszcząc przez trzy dni i trzy noce i obiecując świętej Dziewicy, że będą to powtarzać raz w roku. Mieszkańcy dotrzymali złożonego ślubu. Odbudowali kaplicę i każdego roku od blisko 700 lat procesja „El Voto” złożona z samych mężczyzn, po dniu i nocy postu o chlebie i wodzie, wędruje z A Guarda do kaplicy świętej Tekli niosąc około czterdziestu sztandarów i pięć krzyży parafialnych. Podczas procesji odmawiana jest litania do Wszystkich Świętych na przemian z imieniem Santa Tecla. Po mszy świętej procesja dociera do kamiennej ambony znajdującej się między kaplicą a Monte Facho, gdzie wygłaszane jest długie kazanie pokutne; po którym procesja na klęczkach idzie dalej, duchowni śpiewają psalmy pokutne, a na samym szczycie Veni Creator Spiritus i Ewangelię Wniebowstąpienia. Uroczystość kończy się o północy aktem błogosławieństwa chleba, a potem w budynku zwanym d'os Cregos  duchowni podają go wraz z wodą do spożycia uczestnikom procesji.

Festas do Monte

To największa w A Guarda impreza kulturalna i rozrywkowa trwająca cały drugi tydzień sierpnia kończąca się wielkim piknikiem "Domingo do Monte" na szczycie Monte Santa Trega. Od poniedziałku do piątku odbywa się seria występów i przemarszów ulicami miasta perkusyjnych zespołów muzycznych, a popołudniami mają miejsce wydarzenia kulturalne i sportowe dostępne dla wszystkich.

Sobota to tradycyjna parada przez centrum A Guarda grup w różnych strojach regionalnych, zespoły dudziarskie i folkowe, ale i zwracające na siebie uwagę zespoły żeglarzy z bębnami, werblami i dudami.

Niedziela jest najbardziej oczekiwanym dniem ze wszystkich, zwanym „Domingo do Monte”. Od rana zespoły żeglarskie, rodziny i goście udają się pieszą pielgrzymką na Monte Santa Trega.

Każdy zespół ma przypisane miejsce, gdzie kolejno grają swoją muzykę aż do momentu przysięgi, w której każdy przysięga winem, że w kolejny rok tutaj powróci.

Przysięga jest deklaracją wierności zespołów, zwłaszcza marynarzy, którzy przysięgają, że będą mogli cali i zdrowi wrócić w następnym roku. To ochrona, że nie stracą życia na morzu, więc za rok można się będzie znowu spotkać. Pod wieczór zespoły zaczynają schodzić w kierunku Montiño na zakończenie imprezy, którą w nocy, już w poniedziałek kończy pokaż fajerwerków.  

Święta Tekla

dziewica, pierwsza męczennica, urodzona w I wieku w Ikonium (dzisiejsza Konja w Turcji). Była uczennicą św. Pawła, podczas jego pierwszej podróży po Azji Mniejszej w latach 45-49. Nawróciwszy się, zerwała zaręczyny z poganinem, za co skazano ją na stos, deszcz zgasił jednak płomienie. Udała się potem z Pawłem do Antiochii, a gdy tam odrzuciła rękę starającego się o nią Syryjczyka poganina, została skazana na pożarcie przez dzikie zwierzęta. Ocalała, gdyż wygłodniała lwica jej nie tknęła. Resztę życia spędziła w Seleucji jako pustelnica, zajmując się uzdrawianiem chorych.  W czasie ponownych prześladowań próbowano ją pojmać i jak przekazuje legenda również pozbawić dziewictwa, ale kiedy prześladowcy dotarli do miejsca jej schronienia, jaskinia zawaliła się pozostawiając na zewnątrz jedynie jej ramię wskazujące, gdzie znajduje się jej ciało. Chrześcijanie odkopali je i ukryli je w Malulii (Maaloula) leżącej w dzisiejszej zachodniej Syrii.

Najwcześniejszym zapisem o jej życiu jest pochodzący z II wieku apokryf „Dzieje Pawła i Tekli”, który dał początek wielu legendom o świętej Tekli, przyczyniającym się stopniowemu rozszerzaniu i popularności jej kultu.

Trzysta lat później w miejscu seleuckiej jaskini, obecnie Aya Tekla obok Silifke w Turcji na wybrzeżu Morza Śródziemnego, wybudowano pierwszy kościół będący w średniowieczu centralnym sanktuarium świętej Tekli.  W IV wieku kult Tekli, poza Azję Mniejszą, rozpowszechnił święty Grzegorz z Nyssy i przebywający od 374 roku w Seleucji święty Grzegorz z Nazjanzu opisujący, „że dzięki swym cnotom przewodzi ona chórowi dziewic i jest pierwszą męczennicą”. Po koniec IV wieku odwiedziła to miejsce pątniczka z rzymskiej Hispanii Egeria, która kult tej świętej przyniosła na Półwysep Iberyjski, a pielgrzymkę opisała w swoim „Itinerarium” (opis podróży). Od XIV wieku w Europie głównym ośrodkiem kultu jest katedra w Terragonie w Hiszpanii, gdzie od 1321 roku znajduje się relikwia ręki świętej Tekli.

Wspomnienie liturgiczne świętej Tekli w Kościele katolickim obchodzone jest 23 września, a w Cerkiwii prawosławnej 7 października, według kalendarza gregoriańskiego. Patronuje umierającym, cierpiącym na choroby oczu i bractwom św. Tekli; jest orędowniczką przed wężami i dzikimi zwierzętami, oraz w czasach klęsk żywiołowych, pożarów i powodzi.

W ikonografii przedstawiana jest kobietą o długich, prostych, spadających na ramiona włosach, które zazwyczaj przykrywa chusta. W większości ujęć ma bose nogi. W szatach dominuje jasna czerwień i bardzo szerokie rękawy. W dłoni trzyma krzyż, lub księgę. Atrybutami są: narzędzia męki - stos i lew, krzyż w ręce, oraz wół.

Kult Tekli w Polsce wyróżniał się wśród kultu innych świętych, szczególnie w XVIII wieku, kiedy szukano u niej ratunku dla upadającej ojczyzny. Pod jej wezwaniem jest 16 kościołów i kaplic. Relikwie świętej Tekli znajdują się w przyklasztornym kościele NMP w Kole oraz w kościele Zwiastowania NMP w Piotrkowicach i w sanktuarium w Dobrzycy.

Relikwie świętej Tekli w Hiszpanii

We wrześniu 1319 r. Don Ramon de Avignon i konsulowie Tarragona, wyruszyli z Barcelony z listem polecającym od króla Jakuba II do króla Armenii Onsino, zainteresowani pozyskaniem relikwi świętej Tekli. Król Armenii, w zamian za 40 koni andaluzyjskich, złoty tron, ​​dwa tysiące serów z Majorki i inne towary, pozwala przenieść szczątki ciała do Barcelony w grudniu 1320 r. Ciało świętej było kompletne, wbrew legendzie według której uratowano z jaskini tylko rękę. Przywiezione relikwie zostały złożone i strzeżone w klasztorze Sant Cugat del Valles, a kości jednego z ramion przeniesione w uroczystej procesji zostały do Tarragony w maju 1321 r. 

katedra w Tarragonie, relikwia świętej Tekli

W czerwcu 1811 r. podczas wojny o niepodległość, podczas ataku wojsk francuskich dowodzonych przez generała Suchet na Tarragonę, relikwia ramienia Santa Tecla zaginęła. Klasztor Sant Cugat podarował Tarragonnie relikwie drugiego ramienia ciała świętej, które było pod ich opieką, dzięki czemu miasto mogło w dalszym ciągu utrzymywać kult świętej Tekli.

Pod koniec ubiegłego wieku, podczas remontu starego domu w górnej części Tarragony, za murem klatki schodowej natrafiono na schowek z  kośćmi ludzkiej ręki. Przeprowadzone badania i dochodzenie potwierdziło, że są to relikwie Santa Tecla, utracone w czasie wojny o niepodległość. Powróciły one do katedry w Tarragonnie i od tego czasu znajdują się tam dwa ramiona tej świętej.