29. Wędrówka po rzymskich drogach

Wygładzone granitowe kamienie z tajemniczymi zagłębieniami i rowami, murki oporowe obrośnięte zielenią, kamienne mostki, lub ich resztki, nad potokami przecinającymi drogi pielgrzymkowe z Portugalii do Santiago de Compostela – czy wędrujący po nich pielgrzymi i turyści zastanawiają się skąd wzięły się one na tych polnych i leśnych drogach?

Dolina potoku Regueiro de Cacheiro położona w głębokim obniżeniu tektonicznym Depresión Meridiana między wzniesieniami Serra Domaio, a Serra Francha, ciągnąca się od Tui do Padron, to miejsce gdzie na Camino Portugues Central widoczne są ślady i fragmenty dawnej rzymskiej drogi o nazwie Via XIX Iter a Bracara Asturicam, jednej z ważniejszych starożytnych dróg na Półwyspie Iberyjskim. Miała ona długość około 300 mil rzymskich, czyli 450 km i prowadziła z Bracara Augusta (Braga), przez Limia (Ponte de Lima), Tude (Tuy), Turoqua (Pontevedra), Aquis Celenis (Caldas de Reyes), Iria (Padron), Lucus Augusti (Lugo) do Asturica Augusta (Astorga).

Prowadząca wzdłuż Atlantyku Camino Portugues da Costa przebiega na krótkich odcinkach śladem dawnej rzymskiej nabrzeżnej drogi Via XX loca Maritima, łączącej rzymskie porty na wybrzeżu, od Avarum (dzisiejsze Esposende koło Porto) do Brigantium (A Coruna). W Redondela Camino Portuges da Costa łączy się z Camino Portuges Central i od tego miejsca, aż do Caldas de Reyes, prowadzi dalej wspólnym śladem rzymskiej Via XIX i Via XX. W Caldas de Reyes, czyli starożytnym Aquis Celenis Via XIX odchodziła w głąb lądu bezpośrednio do Lugo (Lucus Augusti), natomiast Via XX prowadziła dalej na północ przez Pontecesures (rzymski port Glanimirum), Assegonie, w miejscu której jest dzisiejsze Santiago de Compostela, do A Coruna czyli starożytnego Brigantium.

O Via XIX przypominają ustawione współcześnie kamienne słupki z nazwą tej dawnej rzymskiej drogi, 

a w kilku punktach również tablice pokazujące jej przebieg. 

W niektórych miejscach widoczne są jeszcze płyty bazaltowe z dawnej nawierzchni,

a także resztki dawnych mostków nad niewielkimi potokami. Zachował się niewielki most w Caldas de Reis. 

a kilka średniowiecznych mostów zbudowanych zostało na dawnych rzymskich fundamentach i filarach. 

Trudno jest jednoznacznie określić dokładny przebieg tras tych rzymskich dróg, bo 2000 lat przemian cywilizacyjnych, jakie nastąpiły od czasu ich budowy, zatarło lub zniszczyło te dzieła starożytnej inżynierii, a granit i bazalt, z których były wykonane, niejednokrotnie wykorzystano do budowy innych późniejszych budowli i tylko nieliczne widoczne jeszcze fragmenty dróg, oraz prowadzone sporadycznie prace archeologiczne pozwalają na określenie ich orientacyjnego przebiegu.. Zachowała się wprawdzie mapa dróg rzymskich o nazwie Itinerarium Antonini, wykonana w III wieku naszej ery, ale z uwagi objęcia nią obszaru całego Cesarstwa Rzymskiego ich przebieg jest bardzo schematyczny, a dla korzystających z tej mapy ważne było ustalenie drogi do miejsca docelowego i odległości między zajadami (mansiones), gdzie mogli zatrzymać się na noc.

Via XIX

Po powrocie Decjusza Junius Brutusa wiosną 137 roku p.n.e. z wyprawy na nieznane dotąd Rzymianom północno-zachodnie tereny półwyspu zwanego Hispania, podczas której przeszedł mityczną granicę świata żywych, jaką była rzeka zapomnienia Lethes (rio Lima) i dotarł na starożytny Finis Terrae (Koniec Świata), teren dzisiejszego Alto Minho północnej Portugalii i prowincji Galicia stał się częścią Imperium Rzymskiego. Aby zapewnić administracyjną i wojskową kontrolę nad nowymi ziemiami w 19 roku p.n.e. rozpoczęto budowę sieci dróg, która miała ułatwić administrowanie regionem nazwanym Gallaecia, i eksploatację odkrytych w nim złóż cennych minerałów i kruszców, w tym złota. Pliniusz Starszy w „Naturalis Historia” opisuje conventus Bracarum i Castellumm Tude podaje, że cały region „jest wypełniony złożami złota, srebra, żelaza i ołowiu czerni i bieli”. 

Pierwszą drogą w tej rzymskiej prowincji, a drugą na Półwyspie Iberyjskim, po wybudowanej wcześniej w I wieku p.n.e. Via Augusta, była droga łącząca trzy rzymskie miasta: Bracara Augusta (Braga), Lucus Augusti (Lugo) i Astúrica Augusta (Astorga), której w III wieku n.e. nadano nazwę Via XIX.  Budowa zakończyła się w 11 roku n.e  i miała ona długość 299 mil rzymskich, czyli 443 km. Na jej trasie wybudowanych zostało kilka mension, czyli zajazdów dla podróżnych, wokół których powstawały początkowo osady, z czasem rozrastające się do większych gmin i miast (municypium), nadal współcześnie istniejących: Ponte da Lima, Valença do Minho, Tui (Tude), Caldas de Reis (Aquis Celenis) Padron (Iria Flavia) i Cacabelos (Bergidum Flavium).

Via XIX między Bragą a Caldas de Reis łączyła się kilkakrotnie z trasą Via XX, nazywaną przez Rzymian per loc maritima, prowadzącą przez porty położone wzdłuż wybrzeża Atlantyku w Galaecia od Avarum (dzisiejsze Esposende koło Porto) do Brigantium (A Coruna).

Z tej drogi, która było jednym z najważniejszych rzymskich szlaków komunikacyjnych na terenie dzisiejszej Galicji i północnej Portugalii pozostały tylko niektóre mosty, w większości przebudowane w okresie średniowiecza, kilka kamieni milowych, a także resztki kilku niewielkich odcinków pierwotnej trasy, najbardziej widoczne w wiosce Lombo da Maceira, na granicy gmin Barro i Pontevedra, wykonane na sztucznym nasypie. W parafii Salcedo, przy szlaku Camino Portugues, została ustawiona kamienna kopia odnalezionego w tym miejscu niskiego kamienia milowego (miliario imperium). 

W mieście Tui, starożytnym Tude, odkryto fundamenty i część ścian maisones, czyli dużego zajazdu dla podróżnych i pozostałości Castellum Tyde. Była to pierwsza stacja na 38,1 mili (około 69 km), a także punkt poboru podatków i opłat za korzystanie z tej drogi.

Rzymskie drogi

Potrzeby militarne, komercyjne i polityczne wymusiły na Rzymianach stworzenie szerokiej sieci dróg. Droga przez Rzymian nazywana była viae, w liczbie mnogiej via.

Drogi rzymskie były jednym z największych osiągnięć inżynierskich Rzymian. Budowana sieć umożliwiała łatwiejsze przemieszczanie legionów, ułatwiała handel i pozwalała na szybsze przekazywanie informacji za pomocą zorganizowanej wzdłuż dróg poczty państwowej (cursus publicus). Wiele odcinków rzymskich dróg przetrwało do dnia dzisiejszego, z których najbardziej znany jest fragment Via Appia w Rzymie.

Pierwsze drogi powstawały już w IV wieku p.n.e. i wzorowane były na budowanych przez Etrusków. Były to między innymi Via Ostiensis prowadząca do Ostii, Via Laurentina prowadząca do Laurentum, oraz Via Ardeatina, którą można było dotrzeć do Ardei. Ich nawierzchnię jeszcze tworzyła ubita ziemia, a same drogi dopasowywały się do ukształtowania terenu.

Wraz z rozwojem terytorialnym i cywilizacyjnym zaczęto stosować nowe technologie budowy pozwalające przede wszystkim na szybkie przemieszczanie się dużych pieszych oddziałów wojska (legio) i potrzebnego im zaopatrzenia. Pierwszą, prawdziwie rzymską brukowaną drogą była via Appia, której budowę  rozpoczął cenzor Appiusz Klaudiusza Caecus w 312 roku p.n.e., a która łączyła dwa duże miasta, Rzym z Kapuą. Powstanie Via Appia wprowadziło zasadę nazywania drogi od nazwiska cesarza lub wysokiej rangi urzędnika, który nakazał jej budowę. Dopracowane przy jej budowie zasady były ściśle przestrzegane przy budowie wszystkich głównych dróg publicznych. Konieczność uzyskania jak najkrótszej odległości łączącej poszczególne miasta zmuszała do budowania licznych mostów, wiaduktów, nasypów, przekopów, a nawet tuneli. Na drogach drugorzędnych i lokalnych nie stosowano dokładnie tych rygorów, ale przestrzegano dwóch podstawowych zasad: dostosowania się do warunków miejscowych, oraz zabezpieczenia traktu przed niszczącym działaniem wody.

W I wieku p.n.e. rzymski inspektor drogowy Siculus Flacus określił i opisał trzy główne rodzaje dróg budowanych przez Rzymian, w zależności od ich przeznaczenia:

- Via Publicae (consulares, praetoriae lub militares), będące drogami publicznymi, o szerokości 3,5 do 5 m, a przy dużych miastach nawet do 15 m, zbudowanymi na koszt państwa, z nazwą pochodzącą od inicjatora budowy, zwykle cesarza, gubernatora lub konsula.  

- Via Vicinalae, drogi lokalne obsługujące lokalne społeczności i często służące jako łącznik między drogami publicznymi. Były one budowane i utrzymywane przez Pagi (lokalnych rzymskich zarządców). Były ogólnie dostępne i o różnym przeznaczeniu: actus o szerokości 1,20 m dla wozów i do przepędzania bydła, iter dla pieszych i konnych, o szerokości 60 cm. I semita, ścieżka polna o szerokości 30 cm.

- Via Privatae (rusticae, glareae i agrariae), drogi prowadzące przez prywatne tereny budowane przez właścicieli wielkich latyfundów, z ograniczonym dostępem łączące zazwyczaj ich siedziby z głównymi drogami publicznymi.

Z czasem rzymskie drogi przekształciły się w ogromny system komunikacyjny, który razem ze szlakami morskimi scalał imperium rozciągające się na tysiące kilometrów na trzech kontynentach. Wykonana na zlecenie cesarza Dioklecjana mapa nazywana „Itinerarium Antonini” wykazały istnienie na obszarze imperium 372 dróg o łącznej długości 52.819 mil rzymskich, czyli 85.004 kilometrów.

Między I wiekiem p.n.e., a III wiekiem n.e., na terenie Półwyspu Iberyjskiego, zwanego przez Rzymian Hispania, powstała wielka sieć dróg łączących strategiczne i najważniejsze miejsca, które na mapie „Itinerarium Antonini” otrzymały numerację od I do XXXIV. Wiele tak sklasyfikowanych dróg tworzyło wielkie strategiczne szlaki komunikacyjne, z których najważniejszymi były: najstarsza, wybudowana w I wieku p.n.e., Via Augusta prowadząca z rzymskiej Galii na Półwysep Iberyjski, przez Col de Panissars, Tarragonę, do dzisiejszego Leon, będącego wtedy siedzibą Legio VII Gemina i na południe do Kadyksu (Gades), oraz Iter ab Emerita Asturicam, z Kadyksu przez Sevillę do Astorgi, którą Rzymianie transportowali złoto wydobywane w kopalniach w Las Medulas, a która została nazwana w średniowieczu Via de la Plata, czyli srebrna droga. W Astordze łączyła się ona z Ab Asturica Burdigalam prowadzącą do dzisiejszego Bordeaux, po której na wielu odcinkach przebiega szlak pielgrzymkowy Camino Frances. Ważną rolę pełnił też system dróg o nawie Via Lusitanorum, obsługujących zachodnią część półwyspu, łączący kopalnie złota i srebra z portami atlantyckimi i z Merida (Emerita Augusta). W jej skład wchodziły również Via XIX i Via XX, po których śladzie obecnie prowadzą trasy Camino Portuges. 

Budowa rzymskiej drogi

Konstrukcja głównych rzymskich dróg – Via Publicae składała się z trzech zasadniczych warstw: podbudowy, warstwy nośnej i użytkowej. Budowę drogi rozpoczynano od wyznaczenia jej szerokości poprzez wykopanie dwóch rowów zwanych sulci, następnie usuwano grunt rodzimy, często aż do napotkania skały.. Kolejnym krokiem było położenie warstwy piasku, gremium, który ubijano i profilowano. Na tak przygotowanym podłożu układano 1 lub 2 warstwy kamieni, zalewano je zaprawą cementową lub zamulona gliną. Zamiast zaprawy stosowano też popioły wulkaniczne (pucolana). Tak powstawała dolna warstwa drogi, statumen, mająca grubość 20-30 cm, dochodzącą niekiedy do 0,5 metra, obramowywana kamiennymi krawężnikami. Kolejna warstwa zwana rudus o grubości 20-30 cm składała się z kruszywa kamiennego zalanego zaprawą z cegły tłuczonej i wapna. Na przygotowanym w ten sposób podłożu wykonywano podbudowę, której pierwszą warstwą był nucleus, to jest cement z drobnymi odłamkami kamiennymi, żużlem, gliną i piaskiem, tworzący warstwę nieprzepuszczającą wodę. Warstwę górną, summum dorsum, stanowiły żwiry o uziarnieniu do 6 cm zwane gloren strata, albo wieloboczne płytki kamienne, silicea strata. Na tak starannie przygotowanej i wyrównanej powierzchni układano nawierzchnię, parimentum, z płyt kamiennych grubości 5 cm i powierzchni od 30 do 100 cm.

Przy drogach ustawiane były kamienie milowe, milarium, informujące o odległości do konkretnych miejsc. Na skrzyżowaniach budowano kapliczki poświęcone bóstwom Lares Compitales i Lares Viales, opiekunom dróg i ich rozstajów. Wzdłuż dróg, w odstępach od 30 do 50 mil, powstawały także stacje pocztowe i zajazdy (mansiones), będące odpowiednikiem dzisiejszych hoteli, w których można było nocować, wykąpać się, otrzymać posiłek a nawet zmienić zwierzęta pociągowe i środek transportu. Zatrzymywali się w nich kurierzy, przedstawiciele władzy, oraz za opłatą zwykli podróżni. 

Między mansiones znajdowało się też kilka stacji przystankowch, mutatium, gdzie można było odpocząć w trakcie podróży.

Kamienie milowe 

W bardzo regularnych odstępach 1 mili rzymskiej (1480 metrów) na krawędziach viae publicce ustawiane były cylindryczne kamienne kolumny – miliarium mające wysokość od 1,5 do 3 metrów i średnicę 50 do 80 cm, W ich górnej części znajdował się wygrawerowany tekst z pomalowanymi na czerwono literami. Podawał odległości w obu kierunkach do najbliższych miast i mansiones, a także odległość od Rzymu, który stanowił początek dla całej sieci dróg.  W inskrypcji wymieniano również tytuły i imię cesarza, dostojnika rzymskiego, który zbudował drogę oraz gubernatora lub jednostkę wojskową odpowiedzialną za utrzymanie drogi. 

Aby poprawnie ustawić kamienie milowe, Rzymianie mieli licznik mil. Było to urządzenie zamontowane na wózku i posiadające koła zębate pozwalające na upuszczenie piłki do zbiornika po całkowitym obrocie koła zębatego, co odpowiadało bardzo dokładnie długości 1 mili rzymskiej. Urządzenie to zostało szczegółowo opisane w dziele  De Architectura przez rzymskiego architekta Marcusa Vitruviusa Pollio (Witruwiusza), żyjącego w I wieku p.n.e.

W miastach ustawiano duże płyty marmurowe z informacjami o drogach, stacjach na trasie i odległościach.

Kamienne mosty

Najbardziej spektakularnymi przedsięwzięciami inżynierskimi rzymskich dróg była budowa kamiennych mostów na dużych rzekach. Oprócz samej techniki wykonania wieloprzęsłowych mostów dużym wyzwaniem było zapewnienie trwałości konstrukcji w czasie powodzi rzek poprzez zapewnienie przepływu fali powodziowej i zabezpieczenie filarów mostów dodatkowymi kamiennymi konstrukcjami (ostrogami) przed naporem wody i płynącymi w niej wielkimi kładami i konarami. Budowy trwały przez wiele lat, a niektóre nadal są używane po dziś dzień, lub na ich fundamentach powstały późniejsze konstrukcje. 

Itinerarium Antonini

Używana do dziś numeracja rzymskich dróg ustalona została na sporządzonej w III wieku n.e. mapie będącej rejestrem odległości i postojów na drogach Imerium Romanum. Autor i dokładny czas powstania nie są znane. Prawdopodobnie dzieło korzystało z oficjalnych dokumentów i badań dokonanych na polecenie Juliusza Cezara i kontynuowanych za Augusta. Pierwsze wydanie ukazało się prawdopodobnie na początku III wieku. To, które dotrwało do naszych czasów, ale niestety bardzo zniszczone, datuje się prawdopodobnie na czasy Dioklecjana (244 - 316). Chociaż patronat nad dziełem przypisuje się tradycyjnie Antoninusowi Augustowi, chociaż bardziej prawdopodobne jest, że autorem, lub promotorem dzieła był cesarz Antaninus Caracalla. 

Najlepszą znaną kopią tej mapy jest Tabula Peutingeriana, wykonana przez mnicha z Alzacji w XIII wieku, znajdująca się w Bibliotece Narodowej w Wiedniu. Składa się z 11 arkuszy tworzących mapę o wymiarach 6,80 m x 0,34 m, przedstawiającą świat znany w czasach Imperium Rzymskiego, od Anglii do Afryki Północnej i od Atlantyku do Indii. Brakuje w niej pierwszego arkusza przedstawiającego Półwysep Iberyjski. Udało się ten arkusz odtworzyć z zachowanych szczątków z III wieku oraz kilku też bardzo zniszczonych kopii wykonanych jeszcze w czasach cesarstwa. 

Według odtworzonego pierwszego arkusza mapy Itinerarium Antonini, głównym drogom w starożytnej Hispanii nadano numery od I do XXXIV, zgodnie z zasadą numeracji od lewej (wschodnie) do prawej (zachodniej) strony mapy.

Główną drogą była Via I o nazwie Via Augusta prowadząca dwoma drogami: z Leon, będący wtedy siedzibą Legio VII Gemina i Kadyksu do Tarragony, skąd przez Pireneje i Galię dochodziła do Mediolanu (Mediolanum), oraz Via XIX Iter ab Emerita Asturicam z Bragi do Astorgi, która z później wybudowanymi drogami (VII, VIII, X, XI) prowadziła na południe do Meridy, Sevilli (Hispallis) i do Kadyksu (gades), a którą Rzymianie transportowali złoto wydobywane w kopalniach w Las Medulas, a która została nazwana w średniowieczu Via de la Plata, czyli srebrna droga. Via XIX w Astordze łączyła się z Via XXXIV o nazwie Ab Asturica Burdigalam prowadząca przez Leon (Legio VII Gemimni) do dzisiejszego Bordeaux (Burdigala), przez którą na wielu odcinkach przebiega od średniowiecza szlak pielgrzymkowy Camino Frances.