22. Ukrzyżowana święta

Pierwszym obiektem sakralnym w miejscowości Baiona, leżącej na trasie Camino Portuges da Costa, obok którego przechodzi pielgrzym, jest wybudowany pod koniec XVII wieku kościół pod wezwaniem Santa Liberata, na którego fasadzie, w niszy nad wejściem, znajduje się kamienna rzeźba ukrzyżowanej kobiety, patronki tego kościoła, w którym znajdują się jej relikwie sprowadzone w 1515 roku z katedry w Sigüenza. Relikwie jej, poza Baiona i Sigüenza, znajdują się w Świętej Komnacie w katedrze w Oviedo. To jedyne w Europie sanktuarium poświęcone tej świętej. Na ścianie obok wejścia znajduje się mosiężna tablica z informacją, w języku galijskim i hiszpańskim, o życiu i śmierci Santa Liberata.

Baiona, kościół Santa Liberata

Baiona, kościół Santa Liberata, figura świętej Liberaty

Baiona, kościół Santa Liberata

Baiona, kościół Santa Liberata, relikwiarz ręki świętej Liberaty

Wewnątrz kościoła, centrum głównego ołtarza wypełnia grupa rzeźb przedstawiających ukrzyżowaną kobietę w otoczeniu ośmiu dziewcząt, dwóch aniołów i starszej kobiety siedzącej pod krzyżem. To Santa Liberata, dziewica męczennica z II wieku naszej ery, jej 8 sióstr również świętych męczennic i ich matka Calsia, żona rzymskiego namiestnika Lucio Catelio Severo. 

Baiona, kościół Santa Liberata

Baiona, kościół Santa Liberata, ołtarz

Kościół w Baiona jest w Hiszpanii jedynym pod jej wezwaniem, ale najstarszym i najważniejszym ośrodkiem kultu jest katedra Najświętszej Marii Panny w Sigüenza, leżąca na trasie Camino del Sureste, gdzie, jak przekazuje legenda, Santa Liberata została pochowana. Uwieczniona jest wielkim ołtarzem jej poświęconym, przy którym 20 lipca, w dniu wspomnienia tej świętej, odprawiana jest specjalna msza święta według powstałego jeszcze w średniowieczu w Sigüenza brewiarza "Breviarivm ivxta consvetvdinem almae Ecclessiae Segutinae".

Santa Liberada czczona jest w wielu kościołach na Półwyspie Iberyjskim. We Francji znana jest jako Livrade, w krajach Ameryki Łacińskiej pod imieniem Liberada, gdzie otoczona jest wielkim kultem, a jej relikwie i największe sanktuarium znajduje się Las Tablas w Panamie. W krajach będących w kręgu kultury germańskiej jest nią ukrzyżowana kobieta o imieniu Vilgefortis – Silna Dziewica, a jej wizerunki są w wielu kościołach i muzeach w Niemczech i Austrii. Rzeźby ukrzyżowanej Vilgefortis znajdują się również w Polsce, w jednej z kaplic w Kalwarii Wambierzyckiej na Dolnym Śląsku, oraz w Muzeum Miejskim w Nysie. 

Wambierzyce, kaplica Wilgefortis

Nysa Muzeum Miejskie, Vilgefortis

Malowidło ścienne określane jako "Męczeństwo Wilgefortis" widnieje w katedrze w Kwidzynie i  przedstawia średniowieczną legendę o uratowaniu przez nią życia biednemu grajkowi. W tej legendzie występuje też pod imieniem Santa Kümmernis (Święta Troska), a można p niej przeczytać w zbiorze popularnych i czytanych jeszcze w połowie XX wieku „Opowieściach dziecięcych i domowych” Jacoba Wilhelma Grimm pod tytułem „Święta Pani Kummernis” (Die Heilige Frau Kümmernis), w której to opowieść wyjaśnia się niezwykły atrybut tej świętej, jakim jest tylko jeden trzewik na jej stopach.

Kwidzyń katedra, Męczeństwo Wilgefortis

Szeroko rozwinięty w dawnych wiekach kult Santa Liberata nie ma oparcia w dokumentach potwierdzających jej życie i męczeńską śmierć za wiarę chrześcijańską. Powstał na podstawie legend i ustnych opowieści, często ze sobą niespójnych co do czasu w jakim żyła i co było przyczyną jej ukrzyżowania. I tak legendy powstałe na Półwyspie Iberyjskim umieszczają jej żywot w II wieku naszej ery, a legendy francuskie i niemieckie w VIII wieku, opisując ją często jako kobietę z brodą.

W najstarszym znanym spisie świętych – Martyrologium Hieronymianum, powstałym na przełomie V i VI wieku, nie ma informacji o Santa Liberata, chociaż jest w nim zapisana jej siostra męczennica Santa Quiteria. Nie ma jej też w średniowiecznym Flos sanctorum, ani w Złotej Legendzie Jakuba de Vorágine. W IX wieku benedyktyni spisują żywot ukrzyżowanej kobiety nazywając ją Santa Kümmernis. W 1251 roku Bulla Innocentego IV udzielaja odpustów czcicielom świętej Liberaty, przekazując tym samym informację o jej kulcie, który musiał już być znaczący przed wydaniem tego dokumentu. Dopiero w 1635 roku Cesare Baronio dopisuje świętą Libertatę  do Martyrologium Rzymskiego pod datą 18 stycznia z adnotacją „W verbo Liberatae, de hac tabula Ecclesiae Comensis, ubi acta ejus asservari dicuntur». 

W 1969 roku papież Paweł VI dokonał przeglądu kalendarza liturgicznego, wykreślając z niego świętych, na których istnienie nie było dowodów, w tym Santa Liberta, a także św. Krzysztofa, św. Barbarę, znosząc wspomnienie obowiązkowe, ale nie likwidując istniejącego kultu i uroczystości.  

Początkowo dniem świętym, w którym wspominano Santa Liberata był 18 styczeń, który był według legendy dniem je męczeńskiej śmierci. Obecnie święto (nieobowiązkowe od 1969 roku) obchodzone jest 20 lipca, na upamiętnienie dnia, w którym jej relikwia ręki została przeniesiona w 1515 roku z katedry w Sigüenza do Baiona, miejsca jej urodzenia i umieszczona w kościele pod jej wezwaniem.  Od tego czasu każdego roku ma miejsce w Baiona tradycyjna fiesta, której głównym elementem religijnym jest procesja ulicami miasta z figurą ukrzyżowanej Santa Liberata. 

Baiona, Kościół Santa Liberata, figura procesyjna Santa Liberata

Baiona, Fiesta Santa Liberata 20 lipca

Baiona, Fiesta Santa Liberata 20 lipca

Jest ona patronką ubogich i zatroskanych kobiet, dziewic konsekrowanych. Złośliwie twierdzi się też, że patronuje anorektyczkom, bo podobno ta przypadłość często powoduje nadmierne owłosienia ciała.

Legenda galicyjska o Santa Liberata

Baiona to starożytne miasto Balcagia i tutaj w pierwszej połowie II wieku naszej ery rozpoczyna się legenda o świętej Liberacie. W mieście tym rządził jej ojciec, rzymski namiestnik prowincji Luzytanii, stanowiącej teren dzisiejszej Galicji i Portugalii, Lucio Catelio Severo. Jego żona, Calsia, podczas długiej nieobecności męża, urodziła dziewięć córek i sądząc, że to niezwykłe wydarzenie może wzbudzić podejrzenia o niewierność mężowi, kazała wszystkie wrzucić do oddalonej o kilka kilometrów od Baione rzeki Ulia..

Służąca imieniem Sila, której powierzyła to zadanie, współczując losowi nieszczęśliwych noworodków postanowiła je uratować. Udała się do pobliskiej wioski i pozostawiła je pod opieką kilku chrześcijanek, aby je uratowały i wychowywały. Wszystkie ochrzczono i nadano im imiona: Quiteria, Liberata, Victoria, Marina, Germana, Eumelia, Marciana, Genibera i Basilia. Zostały wychowane w wierze chrześcijańskiej i w bojaźni Bożej, a kiedy dziewięć sióstr podrosło ofiarowały Panu Jezusowi swoje dziewictwo.

W tym czasie w Luzytanii, jak też w całym cesarstwie Rzymskim chrześcijanie byli prześladowani i dziewięć sióstr zostało pojmanych i postawionych przed oblicze rzymskiego namiestnika, a ich ojca, Catelio. Pod wrażeniem niezwykłej siły bijącej z postawy dziewcząt i widząc też dziwne podobieństwo do swojej żony, Catelio zapytał o ich pochodzenie, a wezwana do nich Calsia, rozpoznała je jako swoje córki. W sercu ojca pojawiła się walka między miłością a autorytetem sędziego. Zdeterminowany błagał je z całą ojcowską miłością, aby wyrzekły się religii i wiary w Chrystusa, a jeśli chcą zachować dziewictwo, poświęciły się rzymskim bogom. Ich matka też ze łzami w oczach próbowała je przekonać, ale bezskutecznie. Po wielokrotnych odmowach, ojciec postanowił je internować, aby uniknąć zabijania własnych córek, ale dziewczętom udało się uciec z domu. Postanawiły nadal pozostać dziewicami, rozstać się i przenieść się każda w inny region. Genivera dotarła do Tuy, Eumelia do Abróbiga, Marina do Amfiloquia w regionie Orense, Quiteria zatrzymała się w Margelizie niedaleko Toledo, a Marciana w samym Toledo, Victoria w Kordobie, Germana w Kartaginie, a Bazylisa dotarła aż do Syrii. Dość szybko zostały jednak schwytane i zakończyły życie męczeńską śmiercią. Liberata przyjęła nowe imię Uvilgefortis (Silna Dziewica), ukryła się w lasach i tam oddała się modlitwie i pokucie, żywiąc się ziołami, gromadząc wokół siebie wielu prześladowanych chrześcijan. Przychodzili też poganie przyciągani jej pięknem, podżegali ją do grzechu cielesnego, ale zawsze byli przez nią odrzucani. W końcu schwytali ją i zabrani do miasta Amfilochia, gdzie próbowali zmusić ją do oddawania czci pogańskim bogom. Opowiedzieli też jej o męczeństwie sióstr, ale to jeszcze bardziej podniosło ją w miłości do Boga, więc została osądzona i skazana, a następnie przeniesiona do luzytańskiego miasta Castraleuca (Castelelo Branco w Portugalii), gdzie, jak podaje spisany później jej żywot, została ukrzyżowana 18 stycznia 139 roku.

W okresie średniowiecza na teren dzisiejszej Francji i Niemiec zaczęły docierać, przekazywane ustnie głównie przez pielgrzymów, legendy o ukrzyżowanej świętej i jak to często bywa z ustnymi przekazami zmieniły one czas akcji, oraz szczegóły z jej życia i przyczyny męczeńskiej śmierci. W wielu z nich zmieniło się imię świętej z Liberta na Livrada, a także na Wilgefortis (Silna Dziewica) lub Kümmernis (Zatroskana).

Legenda francuska o Santa Livrada

Akcja tej opowieści rozgrywa się w VIII wieku i Livrada jest w niej jedną z ośmiu córek króla Portugalii. Jest chrześcijanką i jako dziewica poświęca swoje życie Bogu. Wszyscy zachwycają się jej urodą i ojciec jej, poganin, chce wydać ją z mąż za muzułmańskiego władcę Sycylii. Kiedy wszyscy oczekują i przygotowują się na przybycie tak zacnego narzeczonego, Livrada, która w tej legendzie ma imię Livrada, pamiętając o podjętych ślubach czystości, zamyka się samotnie w swojej komnacie, przestaje przyjmować jedzenie  i modląc się prosi Boga, aby zabrał jej piękno, które stało się przyczyną jej nieszczęścia prowadzącego do niechcianego przez nią życia małżeńskiego, w dodatku u boku poganina. Kiedy narzeczony, władca Sycylii przybywa w końcu na dwór króla Portugalii, z komnaty wychodzi mu naprzeciw dziewczyna z twarzą pokrytą gęstą brodą, włosami na rękach i nogach. Przerażony muzułmanin zrywa zaręczyny, grozi zemstą, oraz wojną i wyjeżdża. Rozwścieczony ojciec w przypływie szaleńczego gniewu, widząc w pogróżkach niedoszłego zięcia zagrożenie dla swojego kraju i chcąc go udobruchać, skazuje Livradę na śmierć przez ukrzyżowanie.

Ta wersja legendy została przedstawiona na 6 obrazach umieszczonych w wielkim ołtarzu poświęconym Santa Liberata, znajdującym się w katedrze Najświętszej Marii Panny w miejscowości Sigüenza, położonej około 100 kilometrów na północny wschód od Madrytu, przez którą przebiega trasa Camino del Sureste prowadząca z Alicante do Burgos.

Sigüenza, katedra Najświętszej Marii Panny

Sigüenza, katedra Najświętszej Marii Panny, północny transept

Ołtarz Santa Liberata w katedrze w Sigüenza

Ołtarz wykonany na początku XVI wieku w stylu plateresco, hiszpańskim odpowiedniku architektury renesansu, jest uważany za jedno z najwspanialszych dzieł tego stylu w Hiszpanii. Część środkowa ołtarza, skomponowanego w wertykalnym trójpodziale i podzielonego na dwa poziomy, poświęcona jest Santa Liberata. 

Sigüenza, katedra Najświętszej Marii Panny, północny transept ołtarz Santa Liberata

W pierwszym poziomie nad predellą znajduje się 6 obrazów panelowych, wykonanych przez Juana de Peredy w latach 1525-1526, przedstawiających sceny z życia świętej, odzianej w czerwoną szatę będącą symbolem czekającej ją męczeńskiej śmierci. Rozpoczyna opowieść centralnie umieszczona scena oddania przez Liberatę dziewiczego życia Jezusowi Ukrzyżowanemu. Następne obrazy (ustawione w kolejności lewoskrętnej) przedstawiają: Liberatę ze swoimi siostrami, Liberatę przed swoim ojcem, królem Portugalii, oznajmiającym jej zamiar wydania za mąż, Liberatę w trakcie modlitwy, Liberatę stojącą przed narzeczonym z twarzą, na której widać zarośniętą włosami brodę i na ostatnim, w prawym górnym rogu, pojmanie i ukrzyżowanie Liberaty.

Sigüenza, katedra Najświętszej Marii Panny, północny transept ołtarz Santa Liberata

W niszy na drugim poziomie umieszczony jest relikwiarz, wykonany przez włoskich złotników na początku XIV wieku, zawierający wewnątrz jej relikwie, przywieziony do katedry w XII wieku. Po bokach centralnej części ołtarza umieszczone zostały rzeźby ośmiu jej sióstr. W ołtarzu znajdowała się też rzeźba ukrzyżowanej świętej, usunięta najprawdopodobniej w XVIII wieku, a obecnie eksponowana obok ołtarza, na zachodniej ścianie transeptu.

Dlaczego w tym na wskroś hiszpańskim mieście w ołtarzu przedstawiono życie Santa Liberada z legendy francuskiej, a nie galicyjskiej, wyjaśnić może historia doczesnych szczątków i relikwii tej świętej, mocno wiążąca Sigüenza z tradycją i kultem we Francji.

Santa Liberata, według jednej legend, została pochowana w starożytnej Segontii, dzisiaj Sigüenza,. Podczas inwazji muzułmańskiej na Półwysep Iberyjski w VIII wieku, jej ciało, podobnie jak wielu innych świętych, zostało wywiezione za Pireneje na teren królestwa Franków i złożone w diecezji Tarbes w Akwitanii. W XII wieku, akwitański mnich benedyktyn Bernard z Agen przeniósł je do miasta, którego nazwę na cześć tej świętej zmieniono na Sainte-Livrade-sur-Lot. Po odbiciu z rąk Maurów miasta Sigüenza, w którym został mianowany pierwszym biskupem, zabrał do budującej się tam katedry relikwie św. Liberaty – Livrady, wraz z opisem żywota tej świętej, jaki poznał z akwitańskich, a nie galicyjskich legend.

Kult Santa Liberata

Santa Liberata jest czczona nie tylko w miastach Sigüenza i Bayonne, ale jej kult jest rozpowszechniony w całej Hiszpanii. W Sewilli znajdują się dwa obrazy poświęcone tej świętej, jeden w kościele San Nicolás, a drugi w Kolegiacie Boskiego Zbawiciela. W katedrze w Santo Domingo de la Calzada na Camino Frances duży olejny obraz namalowany około 1630 roku przez Pedra Ruiz de Salazar przedstawia ukrzyżowaną świętą, w otoczeniu matki i 8 sióstr, u stóp której leżą korony, jako symbol odrzucenia splendoru i dóbr świata doczesnego. 

Santo Domingo de la Calzada katedra, Pedro Ruiz de Salazar Santa Liberata, obraz olejny ok. 1630 r.

W Valladolid w klasztorze Mercedarios Descalzos znajduje się wizerunek namalowany około 1760 roku przez kastylijskiego malarza Luisa Salvadora Carmony.

W innych krajach europejskich kult tej świętej rozwijał się pod imionami Vilgefortis i Kümmernis, w Czechach Starostka, a w Polsce Święta Troska, ale dotyczył tradycji wywodzącej się od Santa Liberata

W XVI i XVII wieku wraz z hiszpańską konkwistą jej kult został przeniesiony na kontynent amerykański i gdzie jest nadal bardzo żywy. Najbardziej rozwinięty i znaczący jest w panamskim mieście  Las Tablas, gdzie Santa Librada czczona jest jako patronka kraju i gdzie znajdują się jej relikwie przekazane przez arcybiskupa Sigüenza. Czczona jest również w Kolumbii, jako patronka walki o niepodległość, oraz w pozostałych krajach latynoamerykańskich.

W XX wieku, kiedy ruchy racjonalizmu materialnego i liberalizmu zaczęły dominować w społeczeństwach związanych z kulturą zachodnią, powodując coraz większą laicyzację, kulty wielu świętych zaczęły być kwestionowane przez brak jednoznacznych źródeł historycznych, powodując w konsekwencji ich zanikanie. Wygaszać zaczął się też kult Santa Liberta jako świętej katolickiej, ale pod koniec XX wieku wzrosło zainteresowanie jej postacią, teraz z imieniem Wilgefortis, jako ikony estetyki pop, ruchu feministycznego, społeczności LGBT, oraz sztuki związanej z teorią  queer („zakręcona”), nurtu wprowadzonego w 1990 roku przez włoską psychoanalityczkę strukturalistyczną  Teresę de Lauretis. 

Najbajdziej znaną postacią tych współczesnych nurtów ideologii i estetyki jest austriacki piosenkarz, urodzony w Kolumbii, Thomas Neuwirth, twórca postaci kobiety z brodą Conchity Wurst, określanej przez siebie jako „ deklaracja tolerancji i akceptacji ”. Thomas Neuwirth jako Conchita Wurst stał się znany na całym świecie wygrywając Konkurs Piosenki Eurowizji 2014 w Kopenhadze i jak sam potem podał, zainspirowała go postać Wilgefortis.

Nota historyczna

Brak dokumentów źródłowych dotyczących Santa Liberata, co nie jest jedynym przypadkiem jeśli chodzi o świętych z pierwszych okresów prześladowań chrześcijan, tworzenie jej hagiografii na podstawie późniejszych legend i ich rozprzestrzeniania, od dłuższego czasu jest przedmiotem badania historyków i religioznawców. Wielu z nich powstanie legendy o Santa Liberata, czy też Vilgeforis, jakie miało miejsce w średniowieczu, upatrują w niezrozumieniu symboliki przywożonych z Bliskiego Wschodu krucyfiksów, na których figura Chrystusa była ubrana w obszerne szaty sięgające kostek, w przeciwieństwie do tradycyjnej  w europejskiej ikonografii pokazującej tylko w perizorium. Przypuszczając w swej nieświadomości i braku wiedzy, że jest to figura jakiejś świętej, próbowano rozstrzygnąć w bardziej lub mniej prawdopodobny sposób kwestię jej brody.  Przykładem do takiej interpretacji jest zachowana w kaplicy w katedrze świętego Marcina w Lucca rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, znana jako Volto Santo de Lucca  (Święta Twarz z Lukki), znaleziona w 742 roku na brzegu morza,  przedstawiająca brodatego Jezusa Chrystusa, o bardzo androgynicznych rysach twarzy, ze złotą koroną na głowie zamiast koron cierniowej,  z bardzo długimi włosami i z szeroko otwartymi oczami, ubranego w długą suknię z rękawami, bez widocznej rany w boku i mającą buty na nogach. Rzeźba wielokrotnie kopiowana i rozwożona po Europie, tworzyła różne interpretacje tego niespotykanego wyglądu w ówczesnej europejskiej sztuce sakralnej.  

Ten niezwykły wygląd i powstałą na jego podstawie  ikonografię tak opisał już w XIX wieku jezuita Charles Cahier w odniesieniu do analizy kultu ukrzyżowanej kobiety:

„Z mojej strony jestem skłonny sądzić, że korona, broda, szata i krzyż, które są uważane za atrybuty tej cudownej dziewczyny (w przedstawieniach malarskich) są tylko pobożnym nabożeństwem do słynnego krucyfiksu z Lukki, w jakiś sposób zmodyfikowanego. Ten słynny krucyfiks był w pełni ubrany i ukoronowany jak król, podobnie jak wiele innych ikon z tej samej epoki. Z biegiem czasu długa szata sprawiła, że ​​uznano ją za kobietę, którą z powodu brody nazwano Vierge Forte [silna dziewica]”.

Lukka katedra św. Marcina, Volto Santo de Lucca

Wcześniej już, bo w 1727 roku jezuita Guillielmus Cuperus zwrócił uwagę na brak podstaw do tego kultu, po dokonanych badaniach pochodzącego z około 1500 roku drzeworytu Hansa Burgmaira, przedstawiającego według tradycji świętą Kümmernis i klęczącego przed nią grajka. Na tym drzeworycie Cuperus odczytał napis dotyczący tej świętej a wokół niej komentarz w postaci krótkiego życiorysu Kümmernis, w tym historię z trzewikiem.

W najstarszym benedyktyńskim życiorysie świętej Kümmernis pochodzącym z IX wieku, włączonym w 1586 roku do Martyrologium Rzymskiego, spisana została opowieść o grajku który tak długo grał przed jej wizerunkiem, aż ona ożyła i podarowała mu swój złoty trzewik. Grajek uradowany udał się do złotnika, aby sprzedać podarunek, lecz ten zwątpił w uczciwość sprzedającego i posądził go o kradzież. Zaprowadzono grajka przed jej wizerunek i założono na nogę brakujący złoty trzewik. Nakazano grajkowi znowu zagrać, a Kümmernis ożyła i ponownie zrzuciła mu złoty trzewik. W ten sposób grajek wyzwolił się z podejrzeń o kradzież, a święta zdobyła sławę jako pomocna w sytuacjach tak trudnych, jak nędza i oskarżenia.

Hans Burgmair Santa Kümmernis, drzeworyt ok. 1500 r.

W krajach północnej Europy znany był kult pod nazwą „der Heiland in der Kümmernis”, który oznaczał „Zbawiciel w trosce”, lub „die heilige Kümmernis”, czyli „Święta troska”, z czego z biegiem czasu powstała „święta Kümmernis”. W Polsce znany był kult „Świętej Troski” lub „Świętej Frasobliwej”, a frasobliwość to przecież troska, po niemiecku „die Kümmernis”.

Nieco później Cuperus, kiedy przeczytał opis krucyfiksu „VoltoSanto z Lukki, zwrócił uwagę  na znajdujący się na drzeworycie napis: „Die Bildnus zu Luca”, wskazujący na kopię krucyfiksu z Lukki, Zasugerował on na tej podstawie tezę, że kult Kümmernis nie jest oryginalny, lecz powstał z połączenia dwóch różnych tradycji religijnych: oddawanie czci ukrzyżowanym męczennicom chrześcijańskim z kultem Volto Santo. Resztę dodali późniejsi historycy, którzy przedłożyli racjonalne myślenie nad uczucia religijne.

Santa Liberata, nazywana w różnych krajach jako Livrada, Wilgefortis, czy tez Kümmernis, nie jest jedyną ukrzyżowaną świętą. Hagiografia katolicka podaje jeszcze świętą Eulalię z Barcelony, świętą Tarbulę, świętą Eulalia z Mérida, których kult już zaniknął, a także dwie święte Dominikanki, Santa Cecilia i Santa Paula, czczone w Salvador de Bahía w Brazylii. Patronką Korsyki jest ukrzyżowana w III wieku święta Julia z Kartaginy, której ukrzyżowanie namalował Hieronim Bosch na tryptyku znajdującym się obecnie w Pałacu Dożów w Wenecji.

Hieronim Bosch tryptyk św. Julia z Korsyki, Wenecja Pałac Dożów