12. Serce Viany

Wielu podróżnych i pielgrzymów zastanawia się często nad kupnem pamiątki, która symbolizowałaby Portugalię. W XX w. bezsprzecznie była to kolorowa figurka koguta z Barćelos, lub cavaquinho czyli ukulele, ale przez ostatnie kilkadziesiąt lat na pierwsze miejsce wysunął się inny artefakt, będący swoistym dziełem sztuki, o nazwie Serce Viany - Coração de Viana. W całej Portugalii. Od Lizbony, przez Porto, aż po region Minho można zobaczyć ten niepowtarzalny kształt serca, wzorowany na malarskich i rzeźbiarskich wizerunkach Najświętszego Serca Pana Jezusa. 

Może w ostatnich latach, wraz z postępem laicyzacji życia, widocznego nawet w bardzo katolickiej Portugalii, zapomniano o jego pierwotnym znaczeniu. Serce stało się symbolem zakochanych i narzeczonych, wzorem plastycznym utrwalanym na tkaninach, tzw. „chusteczkach miłości”,noszonych przez pary narzeczeńskie, dekoracją lub instalacją plastyczną wykonywaną przy różnych uroczystościach lokalnych czy państwowych, a nawet symbolem Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2004, które odbyły się w Portugalii.

Prawdziwym przebojem i prawdziwą pamiątką z Portugalii jest miniatura tego symbolicznego serca w postaci złotej filigranowej biżuterii „Coração de Viana”. Te filigranowe złote Serca Viany wykonane w formie zawieszek lub kolczyków, wraz z inną biżuterią, wytwarzaną w regionie Miho, noszą z dumą kobiety z tego regionu, podtrzymując tradycję kobiet „Moradomia”.  W tradycyjnym społeczeństwie tego regionu były one włodarzami gospodarstw i majątków rodzinnych. Podczas gdy mężczyźni przebywali na statkach rybackich, lub żeglowali po dalekich morzach, kobiety pozostały w domu, tęskniąc i cierpiąc w głębi swego serca, ponieważ nie wiedziały, obawiając się niebezpieczeństw czyhających na morzu, czy mąż wróci. Dlatego mężczyźni po powrocie oferowali swoim kobietom kawałek złota, aby zrekompensować ich ból i cierpienie spowodowane ich nieobecnością. Zwykle lato było tym okresem kiedy rodziny były razem i w tym czasie obchodzone jest do dzisiaj święto dziękczynienia ludzi morza – Romaria Nossa Senhora da Agonia, podczas którego kobiety pokazują te wszystkie złote prezenty, jakie dostały od swoich mężczyzn. Wśród tych złotych ozdób szczególnie wyróżnia się Serce Viana.

Coração de Viana

Serce Viany - Coração de Viana, w swoim tradycyjnym wydaniu uważane jest za symboliczny wizerunek Najświętszego Serca Pana Jezusa. Prekursorem kultu rozwijającego się w Europie od XVII w. był polski jezuita Kasper Drużbicki, autor łacińskiego traktatu Meta cordium Cor Jesu. Szczególnymi postaciami związanymi z tym kultem są św. Jan Eudes, św. Małgorzata Maria Alacoque, Bernard Franciszek de Hoyos, oraz bł. Maria od Boskiego Serca Droste zu Vischering. W Portugalii kult pojawia się w drugiej połowie XVIII w., za sprawą królowej Marii I Portugalskiej, żony króla Pedro III., która była osobą bardzo religijną, orędowniczką i propagatorką kultu Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Portugalia zawdzięcza jej powstanie tego religijnego symbolu, jakim jest Serce Viany. Kiedy w 1852 r. przybyła do Viana de Castelo, jako przyszła następczyni tronu, otrzymała w darze od mieszkańców piękne filigranowe złote kolczyki. Przepiękny wzór, jaki nadali im złotnicy przypadł do gustu Marii i często używała ich jako elementu stroju. Kiedy w 1760 r., po ślubie z Pedro da Braganca, ponownie przybyła do Vaina do Castelo, by w tutejszym kościele Miłosierdzia – iglesia de Misericordia modlić się o męskiego potomka, który zapewniłby ciągłość dynastii linii wywodzącej się z książąt portugalskich, miała na sobie te same kolczyki. Od tego czasu nazwane zostały kolczykami królowej -  Brincos à Rainha. Kiedy rok później narodził się Józef Franciszek, królowa zleciła złotnikom z regionu Minho wykonanie, wzorowanego na wizerunku Najświętszego Serca Pana Jezusa, filigranowego serca i ofiarowała je, jako wotum wdzięczności, do Kościoła Miłosierdzia w Vaiana do Castelo. 

Pamięć o tym wydarzeniu mocno utrwaliła się w pamięci i wierze mieszkańców Viana do Castelo. Postanowiono wybudować świątynię poświęconą Najświętszemu Sercu Pana Jezusa, ale jak to zwykle bywa, nie było jedności wśród mieszkańców, gdzie ma stanąć nowy kościół i jak sfinansować jego budowę. Dwa wydarzenia w późniejszym czasie pozwoliły rozwiązać te wszystkie problemy i doprowadzić do powstania sanktuarium Najświętszego Serca Pana Jezusa.

W 1884 r. w Viana do Castelo wydarzył się cud. Od kilku lat kapitan kawalerii Luís de Andrade e Sousa, tracił powoli wzrok i wiele czasu zaczął spędzać na wysokim wzgórzu nad miastem, w niewielkiej kaplicy Santa Luzia, patronki ociemniałych, modląc się i prosząc o uzdrowienie. Z okolic kaplicy roztaczał się przepiękny widok na wybrzeże i ocean, który dla Luisa był tylko niewyraźną, zamgloną plamą. Kiedy pewnego dnia, wychodząc z kaplicy nagle zobaczył zupełnie wyraźnie tą wspaniałą panoramę. 

Uradowany i szczęśliwy postanowił w tym miejscu wybudować wielką świątynię poświęconą świętej Łucji z Syrakuz. Żeby zdobyć fundusze i zachęcić mieszkańców do budowy założył bractwo - Confraria de Santa Luzia. Mieszkańcy Viany, w porozumieniu z tutejszym biskupem postanowili, aby nowy kościół był pod wezwaniem św. Łucji i Najświętszego Serca Pana Jezusa. Kiedy w 1906 r. monumentalny budynek został wybudowany, na frontonie ustawiona została rzeźba Chrystusa, wykonana przez rzeźbiarza Alexisa Queiroz Ribeiro już 1889 r.

W 1918 r. dżuma zaczęła pustoszyć Viana i okolice. 10 listopada mieszkańcy Viana do Castelo w procesji wspięli się na wzgórze z prośbą o ochronę przed zarazą, oraz z obietnicą dokończenia budowy i poświęcenia wizerunku Najświętszego Serca Pana Jezusa, kiedy tylko zaraza ustanie. W 1921 r. obietnica została spełniona, a arcybiskup nadał świątyni status sanktuarium Najświętszego Serca Pana Jezusa. Od tego czasu każdego roku, po oktawie Bożego Ciała odbywa się dziękczynna pielgrzymka z Eucharystią, na którą przybywają wierni z wszystkich parafii archidiecezji Viana.

Serce Viany - Coração de Viana, w swoim tradycyjnym wydaniu uważane jest za symboliczny wizerunek Najświętszego Serca Pana Jezusa. Odróżnia się kilkoma elementami od typowego schematycznego wizerunku serca. W pierwszej kolejności zwraca uwagę charakterystyczne zakrzywienie widoczne u jego dołu, utworzone przez wklęsłą linię serca symbolizująca zadana ranę podczas Ukrzyżowania, przedstawianą na niektórych obrazach z kroplami wypływającej krwi. Zwieńczeniem jest element symbolizującym ogień, wizerunek „płonącego serca Jezusa”. Powierzchnię serca zwykle wypełniają filigranowe motywy roślinne i kwiatowe. Jako symbol religijny noszone jest zawsze na piersi, jako wyraz serca płonącego odwzajemnioną miłością do Jezusa. 

Serce Viany noszone jako kolczyki zatraca już swój religijny sens i staje się tylko ozdobą.

Portugalski filigran

Słowo filigran określa dzieła wykonane z bardzo drobnych drutów i małych, pustych w środku metalowych kulek spawanych ze sobą, w celu uzyskania zaprojektowanego wzoru. 

Wykonywany jest zwykle ze złota lub srebra , ale stosuje się również brąz i inne metale. Filigran jest wykorzystywany w biżuterii od starożytności i nadal jest stosowany w szerokiej gamie przedmiotów dekoracyjnych.

Pierwsze wyroby dekoracyjne ze złota zaczęły powstawać na terenie dzisiejszej Portugalii w II w. p.n.e., w oparciu o kopalnie złota znajdujące się w regionie Minho Technikę filigranu w ten rejon przyniosła w VIII w. kultura arabska, po najeździe (konkwiście) muzułmanów na Półwysep Iberyjski. Obecnie regionem w którym wytwarza się najbardziej wyrafinowaną biżuterię filigranową jest Minho, w północnej Portugalii, gdzie nadal są czynne kopalnie złota. Głównymi ośrodkami wytwarzającymi tam filigrany są Póvoa de Lanhoso i Gondomar. 

Oprócz, coraz bardziej nowoczesnych projektów, nadal można dostać wyroby wykonywane według tradycyjnych wzorów tej biżuterii. Wielka kolekcja tych wyrobów, a także ekspozycja prezentująca pracę złotników znajduje się w  Museu do Traje (Muzeum Kostiumów) na Praça da Republica w Viana do Castelo.

Kolczyki

Nic nie jest większą oznaką ubóstwa kobiety niż brak kolczyków. Kto by w dawnych czasach zwrócił uwagę na kobietę, bez względu na to, jak skromne jest jej pochodzenie, bez jej „arrecadas”? Bez najmniejszego współczucia ludzie nazywaliby ją „fanadą” (niekompletną, której czegoś brakuje). Czasami zdarzało się, ze kobiety w ramach pokuty albo wotum oddawały świętym jeden lub dwa kolczyki, co ludzie komentowali: „W jakim stanie rozpaczy musiała być, żeby coś takiego obiecać!” Czasami, zmuszone sytuacją, zastawiały lub sprzedawały je złotnikowi, ale było to rzadkością, ponieważ trzeba było próbować oszukać plotkujących. Tłumaczyły to wtedy zranionym uchem, a żeby to lepiej uwiarygodnić, nakładały odpowiednią maść na płat ucha.

Brincos à Rainha - Kolczyki królowej .

Tradycja przekazuje, że pojawiły się w Portugalii za panowania królowej D. Marii I (1734 - 1816)., ale oficjalnie nazwa występuje dopiero za panowania D. Marii II (1819–1853), która użyła pary tych kolczyków podczas wizyty w Viana do Castelo w 1852 r. Po tej wizycie stały się popularne jako symbol bogactwa i statusu społecznego. Mówi się, że są one symbolem kobiecej płodności, ponieważ główna owalna część, połączona jest z ruchomym mniejszym okręgiem, w pozornie delikatny, ledwie widoczny sposób: symbol połączenia syna z łonem matki, z którego się uwolni.

„Brincos à Rei” – Kolczyki Króla.

Są bardzo podobne do poprzednich, ale bardziej eleganckie, z wyższą częścią górna i wykonywane z najwyżej próby złota. Ich nazwa nie oznacza, że ​​były używane przez królów lub „fidalgos”, ale dla odróżnienia ich od „kolczyków królowej”.

Arrecadas.

Kolczyki z tzw. kolekcji Castrejas, wykorzystującej płaszczyzny złotej blachy inspirowane ćwiartką księżyca, przeznaczone były dla uboższej części społeczeństwa, przede wszystkim, jako ozdoba noszona przez pannę młodą. W obecnych wzorach często kunsztownie wykonywany filigran, zastępujący złote blaszki, powoduje, że są to jedne z droższych wyrobów jubilerskich. Znane są pod nazwą „argolas filigranadas” (filigranowe pierścienie), „bambolina” lub „pelicano” (pelikan), co odnosi się do ruchomego półksiężyca. Bardziej „fidalgas” (= bardziej wyrafinowane) są wykonane z cieńszej i mocniejszej „filigrany”, a czasem z niektórymi kamieniami szlachetnymi, bez „pelicano”.

Naszyjniki

Conjunto Colar Contas de Viana – Naszyjniki z koralikami Viana

Wywodzą się od złotych koralików wytwarzanych już w starożytnej Grecji. Są puste w środku, co czyni je lekkimi i doskonale kulistymi. Wyróżnia je jednak filigranowa nić i mała kropka w środku Nasuwane były na złotą nić lub łańcuszek. Niewiele kobiet było stać na zakup od razu całego naszyjnika, więc  z powodu kupowały go „na raty”, dopóki nie udało się zrobić całego wątku. Zaletą łańcuszka była również zmiana ilości oczek i dostosowanie do pożądanej długości.

Custódias - dewocjonalne miniatury.

Mają nazwę „Santíssimo”, ponieważ pośrodku znajduje się obraz lub przedmiot, który symbolizuję Santíssimo (Najświętszego) i noszone są na złotym łańcuszku. Nazywane są również „relicários” (relikwiarze), a także „lábias” (usta) i „Brasileiras” (brazylijskie). Te klejnoty, w większości wyrobów,  wykonane są z lekko otwartego filigranu, niezbyt wyrafinowanego (najpopularniejsze), chociaż w pracowniach w Gondomerze, wykonywane są z cieńszego filigranu.

Nazywa się je „lábias”, ponieważ przypominają rozchylone usta. Są również znane jako "Brazylijskie", ponieważ mężczyźni, którzy dawniej emigrowali do Brazylii i po jakimś czasie przyjeżdżali odwiedzić swoją rodzinę lub dziewczynę, kupowali „Custódia”. Obdarowane nimi  dumnie pokazywały je na niedzielnej mszy. Na ten widok ludzie zwykle mówili: „Patrz! Idzie Brazylijczyk! ” i tak stał się ten wyrób złotniczy znany jako „brazylijski”.

„Medalhas” – Medale, medaliony.

Oprawione w złoto dawne monety lub medale. Wyglądają identyczne jak „peças” (oryginały), ale są „imitação” (fałszywe), dlatego zostały nazwane przez złotników „de imitação”. Zwykle wyglądały jak szorstkie imitacje, gdy stemplowanie nie pozwalało na wielką precyzję, aby posiadacze ich nie oszukiwali nabywców prawdziwych monet.